Van Le Mépris tot Cannes 2016: Uitkijken naar een wereld die overeenstemt met onze verlangens

POSTER 69ste FILMFESTIVAL VAN CANNES

De dromerige affiche van het 69ste Filmfestival van Cannes oogt vertrouwd. De man in het witte kostuum, de trappen, de zee, de bomen, de horizon, het goudgele zonlicht; waar hebben we dat nog gezien? In Le Mépris, want de ontwerpers gebruikten stills uit Jean-Luc Godards mythische film van 1963 om ons te prikkelen met “het beeld van een man die klimt naar zijn droom in een warm Mediterraan licht”. Bovendien verwijzen de festivalorganisatoren naar de quote waarmee Godards Moraviaverfilming opende: “Cinema vervangt onze blik door een wereld die overeenstemt met onze verlangens”. Waar komt al dit moois vandaan?

Jean-Luc Godard zal andermaal aanwezig én afwezig zijn in Cannes. Een bezoek van de 85-jarige filmmaker zou een verrassing (nee, een mirakel) zijn maar het iconisch beeld uit zijn Brigitte Bardot-film Le Mépris zal via de festivalaffiche alleszins de Croisette domineren. A thing of beauty, deze affiche maar ook een statement. Enerzijds een pleidooi voor een warmere wereld in het licht van een verwarrende, gewelddadige realiteit. Anderzijds een hint dat de filmgeschiedenis niet start met Pulp Fiction. Of Star Wars.

LE MÉPRIS van Jean-Luc Godard

Film, een miskende kunstvorm

Even terug naar het begin van Godards Moraviaverfilming. De, op de titel na volledig gesproken, filmgeneriek eindigt met een statement: “Le cinéma, disait André Bazin, substitue à notre regard un monde qui s’accorde à nos désirs. Le Mépris est l’histoire de ce monde”. Het werd een beroemde quote.

Een quote met een knipoog want Godard wijst André Bazin ten onrechte aan als auteur van “De cinema vervangt onze blik door een wereld die overeenstemt met onze verlangens”. Criticus Bazin was de grote inspiratiebron voor Jean-Luc Godard, François Truffaut en de Cahiers du Cinéma/Nouvelle Vague generatie maar deze zin vloeide niét uit zijn pen. Wel uit die van een veel minder bekende criticus, Michel Mourlet (°1935).

LE MÉPRIS: Still die de filmposter van Cannes 2016 inspireerde

De 81-jarige criticus heeft het in een voorwoord bij een recente heruitgave van zijn essaybundel Sur un art ignoré – La mise en scène comme langage (voor het eerst uitgebracht in 1965 en heruitgegeven in 1987 en 2008) over een citaat “reproduit de travers, et attribue par erreur à l’un de mes éminent prédécesseurs”. Godards ‘fout’ is uiteraard een opzettelijke vergissing, in zijn gekende stijl is het de combinatie van een grap en een hommage. Zowel filmgeschiedenis als filmkritiek zijn voor Godard een schatkamer waaruit hij met plezier put om ideeën en beelden te recycleren en te doen botsen.

Le Mépris is niet enkel Godards duurste en meest succesvolle film ooit, het is ook een lyrische ‘film over film’. Biograaf Colin MacCabe heeft het in Godard, a portrait of the artist at 70 over het “de enige film die Godard op een conventionele manier maakte” maar het is vooral een poëtisch werk vol hypnotiserende travellings en CinemaScopecomposities van het duo Jean-Luc Godard-Raoul Coutard dat bulkt van de reflecties over cinema. Niet toevallig speelt de Duitse regisseur Fritz Lang – die de cover van Mourlets boek siert – zichzelf in Le Mépris, een film over het gevecht tussen een regisseur (Lang) en een producent (Jack Palance) over de interpretatie van de Odyssee.

LE MÉPRIS: Stairway to cinema heaven

Voor Mourlet was Lang (samen met tijdgenoten Otto Preminger, Joseph Losey, Raoul Walsh, Sam Fuller, Douglas Sirk, Richard Fleischer en Edgar Ulmer) veel meer een echte ‘auteur’ dan de door Jacques Rivette en Eric Rohmer verdedigde Howards Hawks, Alfred Hitchcock, Jean Renoir en Roberto Rossellini. De clash tussen twee stromingen binnen de Franse filmkritiek van eind jaren 50 – de ‘hitchcocko-hawksienne’ kritiek versus de ‘MacMahonniens’ – lag aan de basis van Mourlets in augustus 1959 gepubliceerd Cahiers du cinéma stuk Sur un art ignoré (en de oprichting van het tijdschrift Présence du cinéma dat hij zou leiden).

Een polemisch essay waarin Mourlet, “om een misverstand uit de weg te ruimen”, poneert dat cinema start bij het ontstaan van de gesproken film en dat mise-en-scène de maatstaf van auteurschap is. Vereenvoudigend kunnen we stellen dat hij van oordeel is dat de impact van mise-en-scène op lichamen (acteurs, personages) en beelden (licht, ruimte, tijd, objecten, bewegingen, gebaren en blikken) bepalend is voor een film (en auteurschap), niet het scenario (verhaal, plot, thema’s).

LE MÉPRIS

Film, een haast verloren medium

Het citaat dat Godard opnam in Le Mépris is dan ook lichtjes, maar wel betekenisvol, anders. “Aangezien de cinema een blik is die onze blik vervangt om een wereld te tonen die overeenstemt met onze verlangens,” lezen we, “rust die blik op gezichten, op stralende of gepijnigde maar steeds mooie lichamen”. Voor Mourlet zorgt cinema ervoor dat het leven het goddelijke benadert. Het gaat daarbij niet om een creatie die opschuift naar een schepper maar “om de mens die God is geworden in de mise-en-scène, door het opwekken van zijn krachten”.

LE MÉPRIS: Bardot leest filmboek over Fritz Lang

Bazin aanwijzen als ‘auteur’ van het Mourlet citaat is niet enkel een grap en een hommage maar ook een manier om aan te geven dat Godard speelt met woorden, zoals hij experimenteert met beelden. Een spel dat ook wijst op een lichtjes andere visie. Zo is er bij Mourlet sprake van een blik die een andere blik vervangt terwijl Godard de blik laat vervangen door een (film)wereld, een universum dat ontworpen is door een team filmmakers. Terwijl de vervollediging van Mourlets quote het begrip mise-en-scène introduceert en verbindt met het aan acteurs ontlokken van emoties. Aan dat laatste heeft Godard, net als Hitchcock, een bloedhekel. In Le Mépris dringt hij op geen moment door tot de psyche van zijn personages en wordt het ‘misprijzen’ een existentieel gegeven.

Dat heeft veel te maken met Godards opvatting dat de werkelijkheid ondoordringbaar blijft. “Godard zegt dat er niets te verklaren valt,” stelt criticus Alain Bergala, “Je moet kijken maar er valt niet noodzakelijk iets te begrijpen”. Daarbij komen we toch uit bij Mourlet want Godard hecht ook veel belang aan mise-en-scène, al vult hij het begrip anders in.

LE MÉPRIS: Brigitte Bardot en Michel Piccoli

“Onze bedoeling bij Cahiers du cinéma met de auteurtheorie” aldus Godard, “was er op te wijzen dat de regisseur even belangrijk was als de producer en de acteurs, meer niet”. Door hem op handen gedragen regisseurs zoals Preminger, Ford, Minnelli, Hawks, Ray, Hitchcock en Fuller deden aan mise-en-scène. De intelligentie werd niet verkondigd in interviews maar was op het scherm te zien. Dat ging verloren toen de auteurs in de jaren zestig uit de droomfabriek geknikkerd werden.

Fritz Lang werkt tegendraads door in zijn latere films Beyond a reasonable doubt, Das Indische Grabmal en Die Tausend Augen von Dr. Mabuse moderne mise-en-scène te koppelen aan pulpverhaaltjes. Meer dan ooit gold dat de vorm de inhoud is. Godard is een grote Lang-bewonderaar en men kan Le Mépris beschouwen als een elegie voor Langs soort cinema.

LE MÉPRIS: Hitchcock in beeld

Het is zeker geen toeval dat de film die Lang draait in Le Mépris een adaptatie is van de Odyssee, een van de grote populaire verhalen van onze cultuur (met Die Nibelungen en Mabuse introduceerde Lang reeds mythologie in cinema). Maar het is ook geen toeval dat we uit de ‘film in de film’ alleen statische opnamen van Griekse beelden zien. Beelden gefilmd door een Godard die de verhalen alleen nog kan vernietigen en dus mee aan de basis ligt van het verdwijnen van de ouderwetse cinema.

Wanneer regisseur Lang in Le Mépris, na een woede-uitbarsting van producent Prokosch, een gedicht van Hölderlin voorleest, besluit de cineast “dat niet langer de aanwezigheid maar de afwezigheid van God de mens geruststelt”. Bij Godard blijft de kunstenaar in een leegte achter wanneer de mensen zich afkeren van de goden en de goden zich afwenden van de mensen.

LE MÉPRIS

In de slotscène filmt Godard via Lang “de eerste blik van Odysseus wanneer hij zijn land terugziet” en het allerlaatste gesproken woord is ‘stilte’. De blauwe zee is zoals de witte trap een door de goden achtergelaten leegte die moet ingevuld worden. Zodat de kijker zijn verlangens kan oriënteren naar het filmscherm, naar “een wereld die overeenstemt met onze verlangens”.

Hier ontmoeten pessimisme en geloof in magie elkaar. Le Mépris is zowel een klaagzang over de teloorgang van cinema als een ode aan de kracht van film. Door te kiezen voor dit iconisch beeld als festivalaffiche geeft Cannes aan hoe dicht vreugde en verdriet momenteel bij elkaar liggen. En hoe magisch cinema blijft. Ook al kan film de wereld niet redden.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 665, mei-juni 2016)

LE MÉPRIS: Cinema dicht de kloof tussen goden en mensen

LE MÉPRIS: Jean-Luc Godard, F 1963; 105′; met Brigitte Bardot, Jack Palance, Michel Piccoli, Fritz Lang, Giorgia Moll; FILM: **** / EXTRA’S: **** (introductie, documentaires, interview Fritz Lang); dis. Universal.

Michel Mourlet, Sur un art ignoré – La mise en scène comme langage, Ramsay, Paris, 1987, 293 blz.

LE MÉPRIS: diva Brigitte Bardot

LE MÉPRIS: Re-release affiche gerestaureerde versie