“I see dead people”: Waarom we onze dagelijkse portie geesten & monsters nodig hebben
CEMETERY OF SPLENDOUR
De kloof tussen de hypnotische droomcinema van Apichatpong Weerasethakul en de barokke kannibalenhorror van Eli Roth lijkt immens maar zowel de arthouse parel Cemetery of Splendour als de grindhouse cultfilm The Green Inferno ademen de tijdsgeest uit en zeggen iets over onze gewelddadige hedendaagse wereld. Ze illustreren tevens onze nood aan een dagelijkse portie spoken, geesten, monsters en zombies.
“Ik ga je mijn geheim vertellen,” zegt de negenjarige Cole Sear (Haley Joel Osment) tegen psycholoog Malcolm Crowe (Bruce Willis) in The Sixth Sense (1999) van M. Night Shyamalan, “I see dead people. They want me to do things for them”. Ogenschijnlijk een psychose maar het kind blijkt zo gek nog niet. Het is eerder de wereld, de realiteit die uit evenwicht is geraakt.
THE VISIT
Ruim 17 jaar later zien wij overal ‘dead people’ in beelden gemaakt door videocamera’s, smartphones, bewakingscamera’s en drones. Terwijl fictie en cinema zowel die werkelijkheid als onze angsten, frustraties en woede uitvergroten. Film keert terug naar zijn roots als kermisattractie en werkt als een louterend spiegelpaleis. Beelden met een hoog droomgehalte kunnen helpen om ‘dead people‘ ècht te zien als de mensen die ze waren en die ze blijven.
Wanneer ’the horror’ alomtegenwoordig is
Angst in het donker en het menselijk verlangen om te griezelen bestaan al veel langer dan Halloween, het commerciële angstfestijn dat uit Amerika is komen overwaaien. Waarom hebben niet enkel kinderen maar ook volwassenen angst voor en nood aan spoken, geesten, monsters en zombies? En welke rol speelt (film)kunst daarin? Verwachten we van films dat ze ons onderdompelen in een nachtmerrieachtige wereld of dat ze ons juist beschermen tegen de gruwel in het ‘hart van de duisternis’?
THE REVENANT
Is het toeval dat in gewelddadige tijden immersive cinema zoals Mad Max Fury Road en The Revenant scoort bij critici en publiek? Of dat doden, hallucinaties en monsters prominent aanwezig zijn in meditatieve arthouse spookverhalen (Cemetery of Splendour, Journey to the Shore), barokke mainstream geest verhalen (Crimson Peak, The Veil), post-apocalyptische sciencefiction (Turbo Kid), traumatische thrillers (Maryland, The Gift) en sadistische gruwelverhalen (The Visit, The Green Inferno)?
Lang voor er sprake was van cinema doken er al spoken, vampieren en weerwolven op in literaire teksten. Reeds in de bijbel was er sprake van iemand die uit de doden opgewekt werd (Lazarus is de voorloper van de zombies) en van zich tussen hemel en aarde bewegende wezens (engelen kondigen feeën, geesten en aliens aan). Het menselijk geloof in bovennatuurlijke ‘verschijningen’ zoals geesten en engelen was steeds verbonden met (angst voor) de dood en (geloof in) het hiernamaals.
Sterven betekent enerzijds het sluiten van een deur achter ons maar opent anderzijds via onze fantasie ook een nieuwe weg. Niet toevallig draaiden de oudste geest- en spookverhalen rond dit tweerichtingsverkeer, met doden die weerkeren. Een gegeven dat heel mooi verwerkt wordt in Kiyoshi Kurosawa’s Journey to the Shore, waar een waterval fungeert als deur voor overledenen die terugkeren om unfinished business af te ronden. De op zee verdwenen Yusuke geeft in deze verfilming van een roman van Kazumi Yumoto zijn vrouw Mizuki de kans om via een louterende reis in het reine te komen met zijn verdwijning (lees: dood). Wanneer het koppel aankomt op het strand kan de geest ‘verdampen’ en de weduwe haar neergeschreven verhaal ritueel verbranden. De rook vergezelt Yusuke naar het dodenrijk.
In Journey to the Shore worden geesten door alle personages aanvaard, hun bestaan wordt nooit in twijfel getrokken. Dat is ongewoon, meestal heerst er een spanning tussen geloof en ongeloof. Niet toevallig voerde de literatuur meer monsters en geesten op tijdens de Verlichting, toen de gedachte dat alles verklaard kon worden opgang maakte. Misschien is het denkbaar dat toch niet alles rationeel geduid kan worden, opperden schrijvers die hun verbeelding de vrije loop lieten.
Via bovennatuurlijke wezens joegen ze hun lezers schrik aan. Want deze ‘monsters’ brachten de zekerheden die door wetenschap en geloof verankerd waren aan het wankelen. Enerzijds de religieuze overtuiging dat er na het leven een ander leven bestaat zonder dat er tussen beiden een tastbare verbinding is en anderzijds de wetenschappelijke visie dat er na de dood niets meer is.
CRIMSON PEAK
Geesten, spoken en zombies geven aan dat er wel leven na de dood is en dat er contact met de doden mogelijk is. Aanvankelijk waren spoken en geesten weinig agressief (soms fungeerden ze als beschermengel) maar net als vampieren, weerwolven en zombies werden ze steeds gewelddadiger. Waarbij, zoals in Guillermo del Toro’s Crimson Peak, hun bloedrood universum voor tragische gruwel zorgt.
“De doden zullen verrijzen” zegt een sekteleider in het begin van The Veil, vlak voor hij zijn volgelingen aanzet tot collectieve zelfmoord. Jaren later keert een filmcrew (geleid door de dochter van de FBI-man die de ‘dead people‘ aantrof op de afgelegen boerderij van de sekte ‘The Veil’ en daar een trauma aan overhield) samen met de enige overlevende die tussen de doden was overgebleven, terug naar de plaats van het onheil. Ze vinden er filmmateriaal (dat het drama rationeel helpt verklaren) en stoten er op geesten (die de gruwel naar een bovennatuurlijk niveau tillen).
Sekteleider Jim Jacobs (een referentie naar Jim Jones) was er van overtuigd dat “tragedie kan leiden tot verandering” en “de geest kan losmaken van het lichaam”. De dood (“Heimgehen is Duits voor sterven” murmelt hij) wordt een poort naar een nieuwe realiteit (een nieuwe thuis) in deze film van Phil Joanou (State of Grace) die nogal wat horror ingrediënten (psychopaten, found footage, geesten, terugkerende doden) vermengt in een brutale ghost story remix. “Wat een mooie dag” roept de sekteleider bij de finale, apocalyptische hergeboorte van de ‘dead people‘.
Something is rotten in the state of Denmark
De beroemdste literaire geest is ongetwijfeld Hamlets vader die bij Shakespeare zijn zoon komt waarschuwen dat er iets mis is in Denemarken. Werk op de plank dus. Gevraagd naar de definitie van een geest schreef Salman Rushdie “Unfinished business”. Dergelijke onafgewerkte zaken komen in recente films ‘spoken’: problematische relaties (Journey to the shore, Crimson Peak, The Visit), trauma’s die hallucinaties opwekken (Maryland), een geheim uit het verleden (“het verleden is niet klaar met jou” zegt het slachtoffer tegen zijn pester in The Gift) en verstoorde beschavingen (Turbo Kid, Cemetery of Splendour, The Green Inferno) bedreigen de fysieke en mentale integriteit van de protagonisten.
THE VISIT
In de satirische Mad Max-pastiche Turbo Kid moeten striphelden koesterende en met BMX fietsen rondtoerende tieners theatrale post-apocalyptische monsters verslaan. Het bloedfestijn dat volgt knipoogt naar splatter cinema (zoals The Green Inferno refereert aan kannibalenhorror) en speelt in op de fascinatie van kinderen voor geesten en monsters. Wezens die bij hen angst en vreugde opwekken. Zoals de Amerikaanse psychoanalist Bruno Bettelheim in ‘The Uses of Enchantment’ stelde hebben kinderen nood aan brutale sprookjes om hun diffuse angsten in beeld te brengen.
Daar waar het voor hen vooral een spel is, nemen volwassenen bovennatuurlijke en sprookjesachtige wezens vaak heel ernstig. Auteur Conan Doyle, bedenker van de ultra-sceptische detective Sherlock Holmes, geloofde in elfen terwijl zowel dichter Rainer Maria Rilke als schrijver Thomas Mann tijdens spiritistische bijeenkomsten contact zochten met geesten en doden. Bij volwassenen is er vaak een link met reële gebeurtenissen.
De ondergangsangsten bij de millenniumwissel van 1900, de vele doden die vielen tijdens W.O.I en de Spaanse griepepidemie die daarop volgde, de apocalyptische angsten tijdens de Koude Oorlog en nu de ‘war on terror‘; elke maatschappelijke crisisperiode ging gepaard met meer aandacht voor geesten, monsters, vampieren, weerwolven en zombies in boeken en films.
THE GREEN INFERNO
Opmerkelijk is dat op momenten dat de menselijke beschaving de gruwel niet meer op afstand lijkt te kunnen houden, de monsters in onze fantasie extreem fysiek en gewelddadig worden. De gedoemde geliefden van Crimson Peak veranderen in monsters die erg lichamelijk zijn, de geesten van The Visit blijken psychopaten van vlees en bloed en de kannibalenstam in The Green Inferno gaat letterlijk tot op het bot wanneer ze te maken krijgen met indringers.
De arrogantie van de activisten die zich bij Eli Roth beschermd voelen door hun smartphone en morele superioriteit is verbonden met een ruimer fenomeen: de overtuiging van veel mensen dat hun lichaam misschien wel ten prooi kan vallen aan het kwaad, maar dat onze geest kan weerstaan aan alle angsten en gevaren. Niet dus, leren films zoals The Green Inferno, The Visit, Crimson Peak, The Veil, The Gift en Maryland. De mens is kwetsbaar en sterfelijk.
THE VISIT
Dat is uiteraard beangstigend maar literatuur en film zorgen via fictie voor een geruststellende afstand. In verhalen neemt iemand anders de plaats in van de lezer of toeschouwer waardoor het avontuur niet langer bedreigend is maar eerder amusant. Het plezier dat mensen scheppen in griezelliteratuur en -films neemt toe naarmate de oorzaken voor de aangesneden angst meer weggenomen worden. Zo verdween de angst voor het donker grotendeels door de wijde verspreiding van het elektrische licht. Maar tegelijk ontstaan er nieuwe angsten.
Zo werden de zombies bij George A. Romero van een metafoor voor een door Vietnam verscheurde samenleving (Night of the Living Dead) een symbool voor een uit de hand gelopen consumptiemaatschappij (Dawn of the Dead), de almacht van het militair-industrieel complex (Day of the Dead), de genadeloosheid van corporate society (Land of the Dead), een op hol geslagen beeldcultuur (Diary ot the Dead) en cataclysmen veroorzaakt door virussen (Survival of the Dead). Rode draad is een verwijzing naar massahysterie, een irrationele angst die zich meester maakt van de maatschappij.
Die hysterie is een crisisgegeven. In onzekere en als bedreigend ervaren tijden verdwijnen de sympathieke spoken, weerwolven en vampieren uit beeld (of ze worden zoals in John Carpenters Vampires moordmachines) om plaats te ruimen voor zombies, monsters en psychopaten. Minder ambivalente wezens die, getuige Turbo Kid en The Visit, vooral vernietigd moeten worden. Eli Roths bloederig kannibalen festijn The Green Inferno is nooit verontrustend omdat zijn poging begrip op te brengen voor de menseneters niet werkt en hun slachtoffers geen greintje sympathie opwekken. Het kan ons allemaal weinig schelen en dus ook nooit raken.
NIGHT OF THE LIVING DEAD
Roth heeft een punt wanneer hij kritiek heeft op “het via sociale media lopende activisme waarbij iedereen tweet en hastagt om anderen aan de schandpaal te nagelen” maar mist het grotere beeld. Sociale media en internet werken namelijk als katalysator voor een paranoia die verbonden is met politieke frustratie (machteloosheid), samenzweringsideeën en angst voor ziekte en wetenschap, voor geneeskunde en biotechnologie (gentechnologische experimenten).
Die paranoia sluit naadloos aan bij de mengeling van angst en fascinatie die uitgaat van levende doden zoals zombies, geesten en spoken. De Amerikaanse cultuurfilosofe Elaine Showalter ontwikkelde het begrip ‘Hystorie‘ – samentrekking van ‘hysteria‘ en ‘history‘ – om aan te geven dat de moderne angsten en mythen een duidelijke link leggen tussen emoties, de menselijke psyche en de tijdsgeest. Met het licht mag dan de angst voor het letterlijke donker afgenomen zijn, de schrik voor de ‘heart of darkness‘ van onze moderne samenleving heeft geleid tot een ‘Angst voor het donker 2.0’.
Terug naar de kermisattractie
Deze ‘Angst voor het donker 2.0’ is een existentiële angst die veel hedendaagse filmmakers bespelen door de toeschouwer onder te dompelen in nachtmerrieachtige verhalen. De metaforen maken plaats voor een meer fysieke, directere beleving in immens populaire films zoals Mad Max Fury Road en The Revenant (maar ook Son of Saul).
MAD MAX FURY ROAD
Met dit soort immersive cinema keren filmmakers terug naar de roots van cinema. Film is bij hen opnieuw een kermisattractie die inspeelt op de primaire gevoelens van de toeschouwer: angst, afschuw, opwinding, verbazing. Niet toevallig wordt immersive cinema ook gecommercialiseerd in attractieparken (filmpark Babelsberg in Potsdam, Madame Tussaud in Londen,…) en werken grote filmstudio’s mee aan wetenschappelijke onderzoeken naar de kijkreacties (en manipulatiemogelijkheid) van het publiek.
De spectaculaire vliegtuigcrash in The Green Inferno heeft dan ook wat van een thrill ride die ons met de neus op dead people drukt. Om ons daarna in een bamboo-kooi te duwen waar claustrofobie samenvalt met een soort Imax-vertoning van bloederige gruwel in de groene hel. Ook de meester van de cerebrale horror, M. Night Shyamalan (Signs, Unbreakable, The Village en The Sixth Sense) besloot na het financiële floppen van zijn metaforische sprookjes Lady in the water, The Happening en After Earth de kijker niet langer te betoveren maar onder te dompelen in een rauwe, bittere en sadistische sfeer.
Door de woedende, agressieve toon van The Visit voelt de kijker zich ongemakkelijk en aangevallen. Even lijkt Shyamalan te gaan voor een zoveelste, ongeïnspireerde variante op het found footage stramien maar de grootouders bij we twee bijzonder hedendaagse adolescenten gaan logeren in een afgelegen boerderij blijken eerder onprettig gestoord. Twee boze wolven die zorgen voor een pijnlijk voorbeeld van onwaardig ouder worden: dementie, incontinentie en gewelddadigheid gaan hand in hand. In tegenstelling tot de jaren ’70 horrorfilms schuilt het gevaar hier niet in de familie maar in het valse beeld van de familie.
THE VISIT
Het gevaar van dit soort ‘immersive cinema‘ is dat de films dreigen even hysterisch en weinig zelfkritisch worden als de samenleving die ze weerspiegelen. Dat gevaar counteren sommige filmmakers door opnieuw wat afstand in te bouwen en een pastiche (van de eerste twee Mad Max films in Turbo Kid) of een hommage (aan de tragische monsterfilms in Crimson Peak) te combineren met een nog altijd uitbundig en kermisachtig spektakel.
Een spektakel waarbij de ‘dead people‘ verdrinken in rivieren van bloed. De Thaise grootmeester Apichatpong Weerasethakul (Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives) volgt een ander, gedurfder, spoor. Hij dompelt ons in Cemetery of Splendour onder in een hypnotische sfeer waarbij de kijker de onzichtbare ‘dead people‘ voelt. Zijn meditatieve film is surrealistisch en bevat absurde humor maar zegt ook iets over deze tijd. En niet enkel over de autoritaire Thaise monarchie die ‘Api’ als onderdrukkend ervaart.
Het verhaal van de eenzame verpleegster met een handicap (Jenjira’s beide benen zijn niet even lang waardoor ze moeilijk stapt) en soldaten die lijden aan een onverklaarbare, tot hallucinaties leidende, slaapziekte is universeel. De soldaten slapen immers omdat een (buiten beeld gehouden) oorlog hun vitale reserves opslorpt. Cemetery of Splendour gaat over hoe moderne samenlevingen ondergraven worden en uitgeput geraken. Het is een hypnotische film die ons meevoert naar een soort slaaptoestand maar uiteindelijk met frisse energie de zaal uitstuurt.
Cemetery of Splendour zit boordevol bevreemdende scènes die balanceren op de grens van fictie en documentaire en zo een schimmenrijk heel reëel maken. Scènes die andere cineasten zouden geschrapt hebben wegens niet dienstbaar voor de plot. Zo zien we vrouwen in de buitenlucht aan aerobics doen op de tonen van een hypnotiserend elektronisch liedje. Een man voegt zich bij het groepje en samen dansen ze minutenlang. Wat heeft dit te betekenen? Niets, wanneer we speuren naar een letterlijke boodschap. Veel, wanneer we ons laten meeslepen door het gevoel van vreugde en verwondering dat Weerasethakul hier evoceert.
CEMETERY OF SPLENDOUR
“Je hoeft niets te begrijpen” zei de regisseur toen men hem vroeg naar de betekenis van zijn moeilijk te vatten Gouden Palm Uncle Boonmee Who Can Recall His Past Lives en dat zou hij kunnen herhalen voor Cemetery of Splendour. Deze film snijdt andermaal thema’s zoals reïncarnatie en het conflict tussen de realiteit en spiritualiteit aan maar leunt wel meer aan bij sciencefiction (de behandeling van de slaapziekte met lichtgevende zuilen heeft iets buitenaards) en verwijst heel nadrukkelijk naar cinema.
Wanneer Jenjira met de even wakker geworden soldaat Itt naar de bioscoop gaat blijven ze tijdens de aftiteling van de Aziatische actiefilm (met de nodige ‘dead people‘) samen met het publiek versteend en rechtopstaand naar het scherm staren. De toeschouwers belandden tijdens het kijken in de donkere zaal in een soort droomtoestand. Dat blijft zo na de vertoning: buiten de zaal bewegen ze zich voort over de roltrappen als levende doden terwijl Itt weer in slaap is gevallen en door agenten moet weggedragen worden.
De confrontatie met de ‘dead people‘ op het witte scherm heeft iets wakker gemaakt in zijn geest (trauma, herinnering, geesten) waardoor zijn lichaam opnieuw in slaap valt. Maar de scène is nog vreemder want ook alle andere mensen lijken zich in een droom te bevinden, ze lijken wezens (lees: ‘dead people‘) die niet wakker zijn (lees: niet leven). Mensen die een paar geesten, enkele ‘dead people‘, te veel hebben gezien.
Bij Weerasethakul is er beweging tussen het land van de doden en dat van de levenden maar de regisseur serveert geen verklaring voor de band tussen het rationele en het irrationele in zijn verhaalwerkelijkheid. Hij nodigt ons uit om even – voor de duur van de film – ons verstand opzij te zetten en ons te laten meedrijven op de gevoelens die spreken uit de beelden. Beelden met een hoog droomgehalte en een stevige portie ‘dead people‘ die ons de angst en pijn doen voelen die we zien. Zonder dat we onze kinderlijke verwondering en vreugde los laten. Dit is de wondermooie, louterende cinema op maat van gewelddadige tijden.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 664, april 2016)
CEMETERY OF SPLENDOUR
CEMETERY OF SPLENDOUR: Apichatpong Weerasethakul, Th-UK-F-D-Kor-USA 2015; 122′; met Jenjira Pongpas Widner, Balop Lomnoi, Jarinpattra Rueangram; FILM: **** / EXTRA’S: 0; dis. Lumière;
CRIMSON PEAK: Guillermo del Toro, Mex-USA 2015; 119′; met Mia Wasikowska, Jessica Chastain, Tom Hiddleston; extra’s: documentaires, verwijderde scènes; FILM: *** / EXTRA’S: **; dis. Universal;
THE GIFT: Joel Edgerton, USA 2015; 103′; met Jason Bateman, Rebecca Hall, Joel Edgerton; FILM: * / EXTRA’S: 0; dis. RIL.
THE GREEN INFERNO: Eli Roth, USA 2013; 100′; met Lorenza Izzo, Ariel Levy, Daryl Sabara; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. RIL;
JOURNEY TO THE SHORE: Kiyoshi Kurosawa, J-F 2015; 125′; met Eri Fukatsu, Tadonobu Asano, Masao Komatsu; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. Lumière;
MAD MAX FURY ROAD: George Miller, USA 2015; 120′; met Tom Hardy, Charlize Theron; extra’s: documentaires; FILM: ** / EXTRA’S: **; dis. Warner.
MARYLAND: Alice Winocour, F-B 2015; 100′; met Matthias Schoenaerts, Diane Kruger; FILM: * / EXTRA’S: 0; dis. RIL.
TURBO KID: François Simard, Anouk en Yoann-Karl Whissell, Can 2015; 95′; met Edwin Wright, Munro Chambers, Laurence Leboeuf; extra’s: documentaire; FILM: * / EXTRA’S: *; dis. RIL.
THE VEIL: Phil Joanou, USA 2015; 89′; met Jessica Alba, Lily Rabe, Thomas Jane; FILM: ** / EXTRA’S: 0; dis. Universal.
THE VISIT: M. Night Shyamalan, USA 2015; 94′; met Olivia De Jonge, Ed Oxednbould, Deanna Dunagan: extra’s: documentaire, verwijderde scènes; FILM: ** / EXTRA’S: *; dis. Universal.
CRIMSON PEAK