‘Kamay’ van Ilyas Yourish: Intieme blik op de strijd van een Afghaanse familie

Nadat ‘Kamay’ op internationale filmfestivals al bedolven werd onder lof en prijzen is deze even pakkende als prachtige documentaire nu ook in de Belgische filmzalen te zien. De Afghaanse, momenteel in Brussel wonende, regisseur Ilyas Yourish draaide in Afghanistan tijdens de laatste jaren voor de val van het regime en de machtsovername door de Taliban. Dat levert naast historische en visueel betoverende beelden ook een mooi portret van de gediscrimineerde Hazara minderheid op.

“Hebben we een plek waar we naar toe kunnen?” vraagt een vader wanneer hij zich aan het eind van Kamay met zijn familie door een karavaan Afghanen op de vlucht voor de oprukkende Taliban wurmt. Documentairemaker Ilyas Yourish toont wat later het achtergelaten ouderlijk huis. Pijnlijk leeg, verlaten zoals de eenzame schoen en de rolstoel die als herinnering achterblijven. Een lied sluit af, ‘Farewell to the Homeland’. En een herinnering, wonde, die mee de trip/vlucht maakt: “Mijn geliefde zus is er niet meer.”

De kracht van de documentaire

Terwijl hedendaagse fictie vaak een hoog voorspelbaarheidsgehalte heeft, blijft het documentaire genre voor verfrissende verrassingen zorgen. Chain Reactions (Alexandre O. Philippe), La passion selon Beatrice (Fabrice Du Welz), The Jacket (Mathijs Poppe), Soundtrack to a Coup d’état (Johan Grimonprez), Riefenstahl (Andres Veiel), Henry Fonda for President (Alexander Horwath) en nu ook Kamay van de in Brussel wonende Afghaanse/Hazara regisseur Ilyas Yourish konden ons recent meer dan bekoren.

Dat is te danken aan het talent van de betrokken filmmakers maar ook aan de kracht van het genre. Dag na dag blijkt dat de wereld waarin we leven vreemder is dan we kunnen verzinnen. Vandaar onze fascinatie voor documentaires; non-fictie films die een element van die wereld en het mens-zijn belichten. Documentaires die informeren, verrassen, prikkelen, amuseren en tot nadenken stemmen met een heel eigen blik op de werkelijkheid. Het is geen verrassing dat dit sterker binnenkomt dan de alsmaar strakker geformatteerde fictieverhalen die onder impuls van de streaming giganten de verbeelding van filmmakers lijkt te hebben gekaapt.

Een unieke blik

Op 19 november 2017 pleegt Zahra Khawari, een Hazara meisje ingeschreven aan de universiteit van Kaboel, zelfmoord. In het Westen was dit niet eens een nieuwsfeit maar Ilyas Yourish, die zelf behoort tot de in Afghanistan omwille van hun ras en religie gediscrimineerde Hazara minderheid, besluit met de camera in de hand op onderzoek te trekken. Zes jaar lang volgt de in Kaboel wonende filmmaker de zoektocht naar verklaringen en gerechtigheid van de familie. Samen met hen stuit hij op corruptie en onverschilligheid. Met scherpe blik en uiteindelijk ook verbijstering wanneer de Taliban hun bloedige comeback maken.

Kamay is geen droog journalistiek verslag geworden maar een poëtisch essay dat de met verlies worstelende familieleden een stem geeft. We volgen de Hazara familie, die leven in een afgelegen berggebied in Centraal Afghanistan, in hun streek en bij hun tocht naar hoofdstad Kaboel. Tegen de achtergrond van groeiende onrust door het oprukken van de Taliban die terreur zaaien (verhalen van onthoofdingen bereiken de familie). We zien vader, moeder en zus opboksen tegen een muur (overheid en medestudenten willen niet echt meewerken) wanneer ze via juridische weg gerechtigheid zoeken. Wel wordt duidelijk dat de zelfmoord van Zahra een extreme vorm van protest tegen de structurele discriminatie was waar zij en de Hazara’s stelselmatig slachtoffer van waren.

Discriminatie

Ilyas Yourish geeft aan dat Zahra zowel omwille van haar etnische identiteit als omwille van haar gender gediscrimineerd werd. Vaak via een omweg. Zo wordt haar thesis onderwerp telkens onder vuur genomen en elk eindwerk afgewezen. Aanvankelijk wil ze iets doen over de ‘Kamay’ plant, een wilde en zelfvoorzienende plant die bloeit in het berggebied waar de Hazara thuis zijn, maar ze krijgt meteen te horen dat daar geen woord voor bestaat in het Afghaans. Met “Er is weinig gekend van de Hazara cultuur, laat staan van jullie planten” wimpelt een professor haar af.

De plant die Zahra niet mocht onderzoeken inspireerde Yourish tot de naam van zijn productiefirma (Kamay Film) en de titel van deze documentaire, Kamay. “Het is emblematisch voor de Hazara’s, die moeten overleven zonder de middelen die gereserveerd zijn voor hun stedelijke landgenoten,” zegt Yourish in de persbrochure, “het woord is een eerbetoon aan weerstandsvermogen en verzet. De Hazara identiteit van de familie is cruciaal om hun strijd voor gerechtigheid te begrijpen.” En “zowel de plant als de familie strijden om op hun eigen voorwaarden te overleven.”

Visueel gedicht

Kamay is een aanklacht maar tegelijk ook poëtische cinema. In een betoverend landschap zien we Zahra’s moeder, vader en jongere zus Freshta ronddwalen en mijmeren. Of waterbuizen aanleggen om levensnoodzakelijk water uit de bergen aan te voeren wanneer een bron opgedroogd blijkt. Alle gedachten voeren naar Zahra. “Voor ons is Kamay niet langer een plant” klinkt het. “Ik begin Kaboel te haten,” zegt de moeder tijdens een lange autorit, “Ik hoop dat Freshta niet slaagt in haar ingangsexamen. Dat ik mijn dochter kwijt ben, het zij zo. Maar de regering zou maatregelen moeten nemen opdat andere moeders dit niet moeten meemaken. Zeker Hazaras.”

Freshta wil toch geologie gaan studeren en in een hallucinant beeld zien we haar op een zandterrein samen met andere vrouwen examenpapieren invullen. Die droom gaat niet door wanneer de familie moet vluchten voor de Taliban. Freshta voelt zich daardoor nog meer verwant met Zahra: “We kunnen beiden iets niet afmaken. We gaan beiden weg zonder terug te keren. Men zegt dat we anders zijn maar we verschillen niet veel, ik en mijn geliefde zuster.” Een gedachte die voelt als een emotionele mokerslag.

Liefde in beeld

De getuigenissen van Zahra’s familie maken van Kamay ook een liefdesverhaal, een documentaire met familiale liefde als centraal thema. Die liefde maakt Yourish niet enkel visueel maar ook auditief duidelijk. Via monologen. Maar ook via stiltes en het pijnlijke geluid van een telefoon die blijft bellen wanneer Zahra’s afscheidstelefoon aan de ganse familie te sprake komt. De vermelding dat ze daarna geen oproep meer beantwoordde wordt onderstreept. De impact blijft net als het irritante geluid door merg en been gaan.

Er zitten nog andere mooie, kleine momenten in de film. Zoals de confrontatie met Zahra’s persoonlijke spullen. Of de ongemakkelijke houding van medestudenten wanneer ze gevraagd worden te getuigen tijdens een proces om schadevergoeding te bekomen. Kamay serveert ons een intieme blik op familie, een worsteling met verlies en een machteloze strijd voor waarheid. Een individueel verhaal maar beelden van een protestbetoging geven aan dat het ook een collectief gevecht blijft. Voor onderwijs zonder discriminatie. Tegen een systeem dat structureel Hazara’s viseert met vernederingen, pesterijen en geweld.

Kamay brengt een tijdsgewricht en een realiteit in beeld op betoverende, poëtische wijze. Dit portret van een familie op zoek naar waarheid en gerechtigheid blijft actueel en urgent. Je voelt ook dat dit een documentaire is die gemaakt moèst worden. “Voor ons is cinema meer dan een artistieke bezigheid, het is een historische verantwoordelijkheid,” benadrukt Ilyas Yourish, “in een omgeving waar angst en onzekerheid heersen wordt films maken een manier om te overleven én een medium voor creatieve expressie. Elke film is voor ons een zoektocht naar identiteit en een peilen naar onze relatie met zowel ons thuisland als de bredere wereld.”

IVO DE KOCK

KAMAY van Ilyas Yourish. Afghanistan-België-Frankrijk-Duitsland 2024, 106’. Scenario Ilyas Yourish & Shahrokh Bikaran. Fotografie Ilyas Yourish & Shahkrokh Bikiran. Montage Joëlle Alexis. Muziek Karim Baggili. Sound Design Jonathan Vanneste. Productie Ilyas Yourish, Hanne Phlypo & Evelien De Graef. Verdeler Dalton Distribution. Release 20 november 2024.