Oksana Cherkashyna over Klondike: “Ik weiger mijn hoofd vol te proppen met beelden van vernietiging”
Klondike was kant en klaar voor de Russische inval in Oekraïne. Maar Maryna Er Gorbachs visueel krachtige visionaire film toont oorlog van binnenuit en vanuit vrouwelijk perspectief. Absurd en huiveringwekkend.
“Oorlog is onmenselijk en creëert immens leed,” zegt Oksana Cherkashyna wanneer we haar in oktober spreken, “het lijkt of dit zal doorgaan tot er geen gebouw meer rechtstaat of geen mens meer leeft. Maar ik hou me vast aan hoop.” Het gesprek in Gent loopt uit want de Oekraïense actrice wil vertellen over haar geboortestad Kharkiv, over de emotionele achtbaan waarin ze zit en wanneer we spreken over de moeder en zoon, Liudmyla en Mykyta, die we thuis tijdelijke noodopvang boden wil ze meer weten. “We voelen ons Oekraïners enorm verbonden. Klondike staat symbool voor onze identiteit en samenhorigheid.” De film “is een ambassadeur voor Oekraïne en de Oekraïense onafhankelijke cinema. Maryna Er Gorbach is scenarist-regisseur én, samen met DoP Svyatoslav Bulakovski, producent.”
Als hoogzwangere Irka draagt u haar film. Oksana Cherkashyna: “Het stoort Maryna dat de meeste oorlogsfilms vanuit mannelijk perspectief gemaakt worden. Omdat ze vertrouwd was met mijn theaterwerk rond de voorstelling van vrouwen vond ze me geschikt om de female gaze te introduceren. We willen geen feministische thema’s pushen maar een personage creëren dat de mannelijke blik ondergraaft en vrouwelijke kracht illustreert. Door een teaser te draaien konden we bij het Oekraïens Film Fonds subsidie bekomen en in de zomer van 2020 de opnamen starten.Het verhaal speelt in 2014, in een klein dorp vlakbij de Oekraïens-Russische grens vlak voor het vliegtuig van Malaysian Airlines werd neergehaald. We draaiden in een dorp in de buurt van Odessa omdat de Donetz regio toen al bezet en onveilig voor filmopnamen was.”
Hoe was de sfeer? “De draaiperiode was intens maar vreugdevol omdat de context nog niet zo gruwelijk gewelddadig was als nu. We vertrokken van Maryna’s scenario maar zij beschouwt acteurs als partners en liet ons toe de personages zelf te ontwikkelen. Via repetities vonden we de gepaste woorden en gebaren. Zo kwamen we tot een soort choreografie.”
Bij momenten een absurd western ballet. “Maryna zag Klondike als een knipoog naar het genre, naar de goudrush en de strijd om land en natuurlijke rijkdommen tussen lokalen en inwijkelingen. Volgens haar vechten de hedendaagse cowboys in Oekraïne ook om een luchtspiegeling, doden ze elkaar in een absurde strijd.”
Een nachtmerrie. “Deze oorlog veranderde mijn leven, de manier waarop ik kijk naar oorlog. Oekraïne zit in overlevingsmodus en dat heeft impact op sectoren als kunst en film. Daarom is het belangrijk dat we met films als Klondike de wereld rondtrekken om duidelijk te maken dat Oekraïense cultuur bestaat en leeft. De strijd gaat niet enkel om territoria maar ook om onze culturele identiteit. Ik heb het voorrecht om dit werk te kunnen doen want veel van mijn collega’s leven en vechten in Oekraïne.”
Onderhoudt u contacten met alle medewerkers? “Via een chat wisselen we ervaringen en verhalen uit. Het is ongewoon dat na een film er nog zo lang tussen iedereen gecommuniceerd wordt maar de sfeer tijdens de opnamen en de huidige situatie maakten van ons een soort familie.”
Hoe verwerkt u de gruwel? “Op een of andere manier moet ik doorgaan en de hoop niet verliezen. Gebouwen kunnen we heropbouwen wanneer de mensen overleven. Ik droom over de tijd dat ik zal kunnen terugkeren om mee te werken aan de heropbouw. In een documentaire zag ik hoe mensen na W.O.II van dorp naar dorp gingen om de elektriciteit te herstellen. Dat zou ik ook graag doen. Ik weiger om mijn hoofd vol te proppen met beelden van vernietiging, ik wil beelden voor ogen houden die verbonden zijn met het bouwen van dingen. Met hoop.”
Via het door een verdwaalde raket geslagen gat in haar huis zien we Irka even weglopen en terugkeren. “Dat is een magisch moment omdat terwijl ze wandelt de wolken dramatisch veranderen. Puur toeval. Maryna had me gezegd om aan het slot van een dramatische conflictscène te doen wat ik wou. Aan het einde van de take zat ik zo vol woede dat ik wegliep, de heuvel op. Terugkijkend naar het huis en de filmcrew begon ik te twijfelen over wat het personage zou doen. ‘Terug naar huis gaan’ ging door mijn hoofd en toen ik de eerste stap zette veranderden de wolken. Achteraf vond ik het gepast en wondermooi maar het liep puur instinctief. De keuze kwam vanuit het personage. Irka heeft een inwendige verbinding met het huis en voelt zich verloren. Klondike is een realistische film gebaseerd op ware feiten maar het is ook poëtische cinema die in een eigen universum speelt. De actuele context versterkt de symboliek van het huis. Steeds meer mensen zijn dakloos en iedereen kan het op elk moment worden.”
‘Iemand moest blijven. Want als iedereen weggaat, wie is er dan om de stad opnieuw op te bouwen?’ zegt een moeder Iryna Tsilyks The Earth is Blue as an Orange. Het is ook Irka’s dilemma. “De vraag heeft lang polariserend gewerkt. Mensen werden gestigmatiseerd omdat ze bleven of weggingen. Maar nu is de consensus bereikt dat het ok is te blijven werken en vechten maar dat het even goed is om veiligheid op te zoeken. Er bestaat geen foute keuze. Er is geen competitie. Er mag geen schuldgevoel zijn.”
Irka is tegelijk kwetsbaar en sterk. “Die complexiteit moest ze bezitten, Klondike mocht geen conflict tussen een sterke vrouw en haar omgeving worden. Ze heeft een tedere kant, is loyaal tegenover haar alledaagse, traditionele leven. Verzorgen en teder zijn maakt deel uit van haar persoonlijkheid, van haar strijd tegen gewelddadigheid en repressie. Het klopt dat de geweldlogica in de film verbonden wordt met mannen. Maar die mannen, broers en echtgenoten zijn bekommerd om de vrouwen en worstelen met de impact van het geweld dat ze helpen escaleren. Ze volgen de richtlijnen van de samenleving maar tegelijk willen ze de vrouwen verzorgen.”
Het filmeinde is heel fysiek. “Ik kreeg een kunstmatige buik om aan te geven dat Irka hoogzwanger is maar om als vrouw die nooit een zwangerschap doormaakte mijn lichaamstaal geloofwaardig te maken deed ik veel research. Via workshops voor zwangere vrouwen, en dankzij advies van moeder van twee Maryna, leerde ik wat zwangerschappen en bevallingen buiten hospitalen fysiek en mentaal doen met vrouwen. Dat was nodig want de chaotische bevallingsscène was heel intens.”
Die intensiteit zorgt voor hoop in een apocalyptisch kader. “Zo zie ik het ook. Oorlog staat voor destructie en dood. Deze vrouw kiest voor een andere logica. Voor leven. Het einde van de film is het resultaat van haar logica. Ze geeft leven. Daarom vond ik het ook zo goed dat het de laatste scène is. Ze heeft niet veel kracht over maar geeft water aan haar baby. Ze is rustig en kijkt naar haar kind.”
Het contrast is groot met de tragische scène waarin mannen elkaar uitmoorden. “Terwijl ze zich de absurditeit van de situatie realiseren. Het is gezien het isolement en het omringende geweld een open einde maar ik wil geloven dat Irka het haalt en ergens een aanzet geeft tot een nieuwe wereld. We brengen een anti-oorlogsboodschap. Dat is niet evident want door, zelfs vanuit kritisch standpunt, oorlogsbeelden te gebruiken wordt oorlog vaak verheerlijkt. Maryna vermijdt traditionele oorlogsbeelden maar belicht toch de impact en onmenselijkheid van oorlog. Klondike maakt duidelijk hoe oorlog onze levens onherroepelijk wijzigt en mijn personage suggereert een nieuwe vorm van verzet. Dat is utopisch, en sinds de Russische invasie veel moeilijker, maar tegelijk nog urgenter en belangrijker omdat het via de vrouwelijke blik hoop introduceert. Het is belangrijk om de wereld ook een ander perspectief te geven op hoe wij Oekraïners de oorlog, de wereld en de toekomst zien.”
IVO DE KOCK
Gent, 17 oktober 2022
KLONDIKE van Maryna Er Gorbach. Oekraïne, 2022, 100’. Met Oksana Cherkashyna, Sergey Shadrin, Oleg Shcherbine. Scenario Maryna Er Gorbach. Muziek Zviad Mygebry. Fotografie Svyatoslav Bulakovski. Distributie MOOOV.
