Visionair filmmaker Sergei Loznitsa’s Oekraïense kafkaëske hellevaarten

feb 28, 2022   //   by Ivo De Kock   //   actueel, Algemeen, portret, regisseur, thema  //  No Comments
Donbass

De Oekraïense cineast Sergei Loznitsa schreef geschiedenis met de documentaire ‘Maidan’ en fileerde het Russische regime via historische documentaires (‘The Event’, ‘State Funeral’) en allegorische kafkaëske sprookjes (‘In the Fog’, ‘A Gentle Creature’). Zijn bekroonde, in het Donetsbekken spelende, ‘Donbass’ wordt hernomen als steunbetuiging aan de bevolking van Oekraïne. Een snoeiharde mix van zwarte komedie en absurde tragedie die door de huidige oorlog een pijnlijke extra dimensie krijgt. Loznitsa zelf nam ontslag uit de European Film Academy omwille van “de beschamende reactie op de Russische invasie, (…) de angst een oorlog ook een oorlog te noemen, barbarij te veroordelen en luid protest te laten horen.”

“We leven in een realiteit die weinig ruimte voor uitvergroting biedt; alles is al overdreven genoeg,” benadrukte Sergei Loznitsa (° 1964) wanneer in een interview met De Filmkrant n.a.v. Donbass zijn voorliefde voor ‘het groteske’ ter sprake kwam, “het doet me denken aan een Russisch gezegde: ‘Net wanneer je de diepste bodem van de hel hebt bereikt, hoor je plotseling van onder de grond iemand kloppen’. Met andere woorden: het kan altijd nog erger!” Profetische woorden.

Sergei Loznitsa: Visionair Oekraïens filmmaker.

Welkom op de bodem van de hel

Net als zijn uitspraak over het conflictgebied Donetsk dat in Donbass centraal staat: “Geen enkel conflict kan worden opgelost als de bron ervan niet wordt aangepakt. Daar lijkt in dit geval nog niemand toe bereid. Oekraïne zal dit gebied nooit afstaan aan Rusland, want dat zou Rusland aanmoedigen verder uit te breiden en meer gebieden te bezetten. Tegelijkertijd heeft Oekraïne niet de mogelijkheid het gebied terug te veroveren. Dus het conflict zal doorsudderen.”

De invasie van zijn moederland door de troepen van Poetin zette de ondertussen in Duitsland levende Loznitsa aan de Europese filmacademie in een door Screen International gepubliceerde open brief stevig te kapittelen omwille van haar flauwe reactie (“we zijn diep verontrust”):  “Het Russische leger verwoest Oekraïense dorpen en steden, vermoordt burgers. Is het echt mogelijk dat jullie humanisten, verdedigers van mensenrechten en kampioenen van vrijheid en democratie bang zijn om een oorlog ook een oorlog te noemen, barbarij te veroordelen en luid protest te laten horen?” Waarna hij zijn lidmaatschap van de EFA opzegt, “met onmiddellijke ingang.”

Sergei Loznitsa’s Maidan: Het volksprotest van 2013-2014 in beeld.

Oorlog en vrede

Het satirische en groteske Donbass, op dvd te herontdekken én opnieuw in de bioscoop als ondersteuning van de bevolking van Oekraïne, is behoorlijk zwartgallig en pessimistisch. Donkerder dan eerdere films van Sergei Loznitsa, maar daar was de regisseur het niet mee eens: “volgens mij ben niet ik het die extremer wordt, maar de wereld om me heen. Er is oorlog in mijn land, net als op veel ander plekken. De hele wereld lijkt te balanceren op het randje van oorlog en vrede. Dat doet iets me je.”

Loznitsa werd geboren in Wit-Rusland, studeerde film in Moskou en profileert zich sinds zijn bekroonde documentaire Maidan (2014) – over de maandenlange volksprotesten op het Onafhankelijkheidsplein in Kiev vanaf november 2013 – nadrukkelijk als een Oekraïens filmmaker. Even daarvoor hadden we voor het eerst kennisgemaakt met hem tijdens Cannes 2012 dankzij de beklemmende anti-oorlogsfilm In the Fog. Het portret van een spoorwegarbeider die tijdens Wereldoorlog II door de Duitse bezetter wordt vrijgelaten na een sabotagedaad en daarom voor zijn gemeenschap geldt als een verrader. Tot hij zich als held gedraagt door de man die hem moest doden op zijn schouders door een mistig bos en een chaotisch spervuur te zeulen. Archetypische Russische cinema vonden sommigen, maar dat viel bij Loznitsa niet in goede aarde. Hij zag zijn film als een universele metafoor over goed en kwaad, vergeving en wraak, en de impact van oorlog op individuen.

Sergei Loznitsa’s In the Fog: Metaforisch oorlogsdrama.

Filmische essays

Sergei Loznitsa is een verteller van morele verhalen. Daarvoor gebruikt hij een op de grens van theater en film balancerende essay vorm. Zijn cinema levert drie soorten film op. Dramatische fictie zoals My Joy (2010), In the Fog (2012), A Gentle Creature (2017) en Donbass (2018). Historische archiefdocumentaires zoals The Event (2015), The Trial (2018), State Funeral (2019), Mr. Landsbergis (2021) en Babi Yar. Context (2021). En observerende, fly-on-the-wall, documentaires genre Maidan (2014), Austerlitz (2014) en Victory Day (2018).

In zijn documentaire essays tracht Loznitsa via historische deelverhalen stukjes van de grote puzzel te leggen. Het zijn intrigerende terugblikken die focussen op respectievelijk de mislukte staatsgreep in Rusland anno 1991, een Russisch showproces uit 1930 tegen zogenaamde samenzweerders, de reacties op de begrafenis van Joseph Stalin, de Litouwse ‘zingende revolutie’, een nazislachtpartij waarbij op drie dagen 30.000 Joden vermoord werden, het gedrag van toeristen die de voormalige concentratiekampen van Dachau en Sachsenhausen overspoelen en de jaarlijkse viering van de Russische overwinning aan een Berlijns monument voor tijdens WO II gevallen sovjetsoldaten.

Sergei Loznitsa’s A Gentle Creature: Bijtende satire.

Vlijmscherpe kritiek

Loznitsa’s in Scope beeldformaat gedraaide A Gentle Creature (2017) is een dystopisch ogend fictieverhaal over een vrouw die wil achterhalen waarom haar pakketje proviand dat ze verzond naar haar in Siberië opgesloten echtgenoot teruggezonden werd. Daarbij botst op tal van obstakels. Met deze fabel levert de regisseur commentaar op het dysfunctionele karakter van het huidige Rusland. Een land in de greep van extreme bureaucratie, algemene corruptie, maffiose organisaties, economische malaise, politie brutaliteit, seksisme en politiek cynisme. Wat leidt tot fatalisme, lethargie en alcoholisme bij delen van de bevolking.

“In Rusland bestaat het Europese vooruitgangsidee niet,” aldus Loznitsa, “men ervaart de dingen als een cyclus, een eindeloze spiraal.” In die zin is het avontuur van de naamloos blijvende protagoniste van A Gentle Creature een kafkaëske ervaring, een traject dat veel heeft van een eindeloze, neergaande spiraal. Geen beproeving blijft de vrouw gespaard waardoor ze geen stap dichter bij haar doel geraakt. Sterker nog, tijdens haar zoektocht zakt ze enkel verder in het moeras. Een metafoor voor de gewelddadigheid, onrechtvaardigheid en absurditeit van de Russische samenleving.

Sergei Loznitsa’s Donbass: De hel op aarde.

Absurd en contemplatief

Loznitsa kiest voor bijtende humor, een theatrale stijl en absurd surrealistische scènes om zijn allegorie kracht bij te zetten. A Gentle Creature werkt met trage, contemplatieve scènes die balanceren op de grens van komedie en tragedie. Loznitsa heeft gevoel voor donkere, absurde humor en creëert betekenis uit chaos. Terwijl hij veel zegt via terloopse beelden en dialogen. Zoals wanneer de ‘zachte vrouw’ de weg vraag en te horen krijgt “Sla af aan het verbrande huis, een vriend van mij stierf daar.” Een schijnbaar emotieloze uitspraak die veel zegt over de onderliggende pijn en de verlammende vervreemding. Rusland is volgens Loznitsa “een land waar mensen continu verkracht worden” en die opvatting illustreert hij perfect met dit somber ballet, deze absurde hellevaart.

Het met de regieprijs van Un Certain Regard bekroonde Donbass (2018) is een prettig gestoord, nietsontziend drama dat haat, geweld, fake news, achterstand en propaganda fileert door een dagelijkse realiteit te tonen die bepaald wordt door woede, angst, argwaan en agressie. Criminele bendes, lokale troepen en het Russische leger maken van het Oost-Oekraïense Donbass een kruidvat dat op het punt staat te ontploffen. Ingehuurde acteurs die gebruikt worden voor propaganda films zijn even hilarisch als tragisch maar de manier waarop een ‘fascist’ op straat vernederd en mishandeld wordt is stuitend en ontluisterend. De barbarij is niet veraf in deze regio waarschuwt essayist-filmmaker Loznitsa. Wanneer het doel de middelen heiligt en mensen er niet meer toe doen is de diepste bodem van de hel akelig dichtbij.

IVO DE KOCK

Sergei Loznitsa’s State Funeral: De begrafenis van Stalin in beeld.

THE EVENT van Sergei Loznitsa, België-Nederland 2015, 74′; Montage Claudiu Doaga. Distributie Cinematek@home. Te bekijken via Sooner.

A GENTLE CREATURE van Sergei Loznitsa, Frankrijk-Duitsland-Litouwen-Nederland 2017, 143′; met Vasilina Makovtseva, Marina Kleshcheva, Lia Akhedzhakova, Valeriua Andriuta. Scenario Sergei Loznitsa. Fotografie Oleg Mutu. Montage Danielius Kokanauskis. Production design Kirill Shuvalov. Art Direction Juris Zhukovskis. Distributie Imagine. Te bekijken via dvd en online via Sooner.

DONBASS van Sergei Loznitsa, Oekraïne-Frankrijk-Duitsland-Nederland 2018, 121′; met Tamara Yatsenko, Ludmila Smorodina, Olesya Zhurakoskaya. Scenario Sergei Loznitsa. Fotografie Oleg Mutu. Montage Danielius Kokanauskis. Production design Kirill Shuvalov. Kostumering Dorata Roqueplo. Distributie Imagine. Te bekijken via dvd en online via Sooner. In Sphinx Cinema Gent wordt vanaf 2 maart als steunbetuiging aan de bevolking van Oekraïne de film een ganse maand hernomen. De opbrengst gaat naar een specifieke Oekraïne actie van het Rode Kruis.

Sergei Loznitsa’s A Gentle Creature: Feestje te midden de chaos.

 “Donbass shows how lies can poison and corrupt the human psyche… and how gradually lies and disinformation bring us to this catastrophe that we are facing today.”

“Most of my films are dealing with issues and problems we have inherited from the past. They’ve all originated a long time ago but they’ve never been resolved and are still with us today. This is all I can do, to reflect on a problem and formulate it. Then it is up to the viewers to do their work. I feel that I have been fulfilling my duty.”

(over het feit dat zijn waarschuwingen niet gehoord zijn:) “I don’t feel frustrated about this. When I make my films, I make them for myself in a way that I need to formulate a problem, an issue, describe it and find an answer for myself. In a way, I propose to the viewer a kind of reflection. I put forward a question.”

(over zijn nieuwste documentaire The Natural History of Destruction🙂 “It all connects to one of the main topics of war in the 20th or 21st century, which is: is it possible to use the civilian population as a tool of war?”

Sergei Loznitsa in Financial Times, 28/02/2022

Donbass: De waarschuwing van Sergei Loznitsa

Leave a comment