Barry Jenkins’ ‘The Underground Railroad’: Slavernij, racisme en de ‘black gaze’

Colson Whiteheads zowel literair als politiek overweldigende roman ‘De ondergrondse spoorweg’ werd in 2016 meteen onder lof bedolven. Terecht want de auteur fileert in zijn Pulitzer Prize winnaar de geschiedenis van de slavernij in Amerika op even briljante als magisch-realistische wijze. Verfilming van deze instant klassieker leek onbegonnen werk tot Oscarwinnaar Barry Jenkins (‘Moonlight’) in 2021 van ‘The Underground Railroad’ een eigenzinnig tiendelig televisie epos maakte. Kort nadat de Ondergrondse Spoorweg opdook in de biopic ‘Harriet’ en Samuel L. Jackson er naar refereerde in de documentaire reeks ‘Enslaved’.

De verrassende insteek van Colson Whiteheads allegorische avonturenroman De ondergrondse spoorweg, de odyssee van slavin en ‘wegloper’ Cora door de Amerikaanse zuidelijke staten richting het vrije Noorden, is dat de auteur de metafoor erg letterlijk neemt. De mythische Amerikaanse Ondergrondse Spoorweg, een clandestien netwerk van antislavernijactivisten opgezet om gevluchte slaven te ondersteunen, blijkt in deze macabere Alice in Wonderland variant een tunnelstelsel dwars door Amerika te zijn. Compleet met stations, luiken die uitgeven op diep onder de grond duikende pijpen, sporen in tunnels en conducteurs die de stoomtrein onderhouden en passagiers vervoeren. Op elke halte ontwaart Cora een glimp van de vrijheid om uiteindelijk telkens ontgoocheld vast stellen dat er nog groteskere vormen van racisme en terreur mogelijk zijn. Het vernis van de beschaving belet niet dat de black struggle verder gaat.

Afrikaanse roots

Colson Whitehead (° 1969), auteur van o.m. De intuïtionist en De jongens van Nickel, geeft de hoofdstukken van De ondergrondse spoorweg titels van namen en plaatsen. De eerste in het rijtje is ‘Ajarry’. Cora’s grootmoeder die “van kop tot teen geketend” door rovers was ontvoerd uit haar Afrikaans dorp, dan (“voor schelpengeld en glazen kralen”) verkocht tussen slavenhandelaars om daarna verscheept te worden naar Amerika waar ze verschillende keren werd verhandeld voor ze uiteindelijk op de Randall katoenplantage in Georgia terecht kwam. Ajarry stierf op de katoenvelden. Als eigendom, werkkracht en handelswaar.

“Sinds de nacht dat ze was ontvoerd, was ze voortdurend getaxeerd en opnieuw getaxeerd, elke dag werd ze wakker op een nieuwe weegschaal,” schrijft Whitehead, “Wie zijn waarde kent, kent zijn plaats in de pikorde. Ontsnappen over de buitengrens van de plantage betekende ontsnappen aan de grondslagen van je bestaan. Een onmogelijkheid.” Voor Ajarry. “Het was de stem van haar grootmoeder die ze hoorde toen Caesar Cora polste over de ondergrondse spoorweg en zij nee zei,” lezen we verder, “drie weken later zei ze ja, ditmaal was het de stem van haar moeder.” De stem van Mabel, die plots verdween van de plantage en uit Cora’s leven. Dankzij de ondergrondse spoorweg werd gefluisterd. Ondanks de slavenpatrouilles.

Gestolen mensen

De ondergrondse spoorweg komt ter sprake wanneer acteur Samuel L. Jackson (o.m. Quentin Tarantino’s slavendrama Django Unchained) in het begin van de documentaireserie Enslaved (2020) zijn stamboom reconstrueert en na DNA onderzoek uitkomt bij een in slavernij geboren overgrootvader die afstamt van slaven verscheept vanuit het Afrikaanse Gabon. Samen met journalisten Afua Hirsch en Simcha Jacobovici zoekt hij in Afrika naar “sporen van een gestolen volk” om zo vier eeuwen trans-Atlantische slavenhandel (waarbij 12 miljoen mensen werden ontvoerd en 2 miljoen onderweg overleed) te reconstrueren.

Enslaved wijst op de racistische en kapitalistische inslag van de handel. De ivoren olifantenslagtanden die duikers ophalen uit wrakken van slavenschepen geven aan dat mensen niet de enige handelswaar vormden. Terwijl ‘technologische vooruitgang’ (driehoekige zeilen waarmee de snelheid van de schepen werd opdreven) de roofoperatie faciliteerde. “Het is hartbrekend om te beseffen dat technologie Europeanen de kans gaf om hun meest boosaardige project te realiseren,” verzucht Hirsch.

Water en vrijheid

“Ik zal vrij zijn of sterven” zegt Harriet Tubman wanneer ze van een brug in een kolkende rivier springt om te ontkomen aan achtervolgers. Kasi Lemmons’ Harriet (2019) vertelt het waargebeurde verhaal van de iconische Afro-Amerikaanse vrijheidsstrijder. Geboren als slaaf wist ze in 1849 te ontsnappen en na een lange voettocht vanuit Maryland Philadelphia en de vrijheid te bereiken. Om daarna als spilfiguur van de ondergrondse spoorweg slaven te helpen ontsnappen en tijdens de burgeroorlog een regiment Afro-Amerikaanse soldaten aan te voeren. Trouw aan haar belofte “de laatste druppel bloed uit mijn aderen te geven totdat dit monster, slavernij genaamd, dood is.” Niet toevallig waren de laatste woorden van de wegbereider “I go to prepare a place for you.”

Harriet integreert de visioenen van de combattieve vrouw (een gevolg van beroertes veroorzaakt door mishandeling) in een realistisch drama. Alleen is dit realisme in tegenstelling tot 12 Years a Slave (Steve McQueen) en Django Unchained minder verbonden met expliciet geweld. Lemmons versluiert de brutaliteiten van de slavernij niet maar legt, zoals Jonathan Demme in Beloved, de nadruk op een ander soort geweld. De scheiding van families, de ontmenselijking van slaven, het winstbejag van de slavenjagers, het wit racisme. Tegelijk belicht ze de kracht van familieleven en van hoop. De opnamen vonden plaats in Virginia en Lemmons gebruikt dat kader om groen (natuur) en blauw (water) te laten overheersen. “Het verhaal van Harriets ontsnapping is een waterverhaal,” zegt ze in Traveler, “we draaiden altijd dichtbij water.” Via water en de natuur komt de nadruk te liggen op vrijheid, op Harriets “walk into freedom.”

Poëtisch realisme

Barry Jenkins (Moonlight, If Beale Street Could Talk) verankert zijn tiendelige miniserie The Underground Railroad (2021) in het magisch realisme van Colson Whitehead. De epische tocht die Cora leidt van Georgia over South en North Carolina via Tennessee naar Indiana baadt in een droomachtige sfeer en wisselt werkelijkheid af met fantasie. De beelden zijn mooie, gestileerde en expressieve composities. Het trage, contemplatieve ritme biedt ruimte voor reflectie en emoties. Gedragen door Nicholas Britells even betoverende als bevreemdende muziek. De look, feel en stijl zijn geen vrijblijvende spielerei maar weerspiegelen de personages, hun persoonlijkheid en verhaal. “Een van de dingen waar DoP James Laxton en ik over spraken was het feit dat de lichamen van deze mensen zo gevangen zaten dat hun geest heel robuust moet zijn geweest,” vertelt Jenkins aan Indiewire, “ik denk dat hun verbeelding extreem krachtig was. De droomachtige kwaliteit van de camerabewegingen weerspiegelt dat.”

In andere interviews benadrukt de regisseur dat een ‘echte’ ondergrondse trein iets was waar hij als zwart jongetje van droomde. Het liet Jenkins toe om een waarheidsgetrouwe maar magische film te maken over de gruwel van slavernij en het onrecht dat Afro-Amerikanen is aangedaan. Tegelijk zacht en brutaal. Met gewelddadige passages (hoofdstukken 1, 2, 9 en 10) maar ook filosofische bespiegelingen (hoofdstuk 4, de grote geest), Bijbelse beproevingen (hoofdstukken 5 en 6, exodus en spreuken) en wonderlijke portretten (hoofdstuk 7, Fanny Briggs). Soms akelig bevreemdend, dan weer adembenemend intens. Afwisselend bezwerend en verontrustend, fascinerend en afstotend. Magisch realisme dat even poëtisch als brutaal is.

Vuur en een helletocht

Daar waar de odyssee van Harriet in het teken van water staat, is The Underground Railroad meer een helletocht met, naast aarde, vuur als belangrijkste element. Het vuur van de Ridgeways smidse, van de lucifers waarmee Mack de geest zoekt in een put, dvan e kaarsen en kampvuren die geregeld opduiken. Vuur staat ook voor gruwel en verwoesting. Een vastgebonden wegloper wordt in brand gestoken, een Ierse steekt het huis waar nog een meisje zich verschuilt in de fik en wanneer de Valentine nederzetting belegerd wordt ontstaan er overal vuurtjes. Terwijl Cora met haar eeuwige belager Ridgeway door een verkoold landschap trekt.

Cora kan aanvankelijk samen met Caesar dankzij de ondergrondse spoorweg noordwaarts trekken maar telkens blijkt ze in een andere hel te zijn beland. Ook al lijken zwarten soms over meer rechten en vrijheid te beschikken, ze blijven tweederangsburgers. Als van moord beschuldigde wegloper is Cora zeker voor Ridgeway en zijn hulpje Homer een object (“ik ben nog steeds eigendom” verzucht ze). Een vertegenwoordiger van wat de slavenjager “het mindere ras” noemt. Als afstammeling van mensen uit de oude wereld ziet Ridgeway het als “goddelijk recht en Amerikaanse plicht” om “dat ras te onderwerpen of te elimineren.” Veilig is Cora nergens, de harde realiteit slaat elk nieuw thuisgevoel keer op keer aan diggelen. Tot ze aan het slot hoop in een huifkar vindt.

Nuttige illusie vs nutteloze waarheid

De ideologische en morele clash tussen vader en zoon Ridgeway draait rond ‘de grote geest’. Volgens vader de band tussen aarde, hemel en mens die racisme en ongelijkheid uitsluit (“je moet jezelf herkennen in elk levend wezen, dan vind je de geest”). Volgens zoonlief synoniem met de Amerikaanse (veroverings)geest die onderwerping en discriminatie impliceert. Met uitbuiting, “gestolen lichamen die gestolen land bewerkten” zoals Whitehead schrijft. In Jenkins’ Valentine Farm microkosmos is predikant John Valentine zich bewust van de bubbel waar de zwarte wijnboeren zich bevinden. “Dat we kunnen ontsnappen aan slavernij is een illusie,” zegt hij, “de littekens zullen nooit weggaan.” Maar “soms is een nuttige illusie beter dan een nutteloze waarheid.” Dromen hebben (meer)waarde in dit universum.

Net voor de slachtpartij start (de indianenoorlogen en Vietnam zijn niet ver weg) pakt Valentine uit met een snoeiharde speech: “De witten denken dat het hun recht is om land te nemen, om indianen te doden, oorlogen te voeren, hun broeders tot slaaf te maken. Deze natie zou niet bestaan als de wereld rechtvaardig zou zijn omdat haar fundamenten moord, diefstal en wreedheid zijn.” Waarna de kogels inslaan en een strijd op leven en dood losbarst. De Amerikaanse droom blijkt een nachtmerrie. De impact van de brutale verwoesting van een droom is vergelijkbaar met die in Whiteheads De ondergrondse spoorweg. “Het boek is de literaire equivalent van dat gevoel dat je als kind hebt wanneer jouw onschuld vernietigd wordt en je ontdekt hoe de echte wereld er uit ziet,” stelt Jenkins in Sight & Sound. Niet toevallig toont hij in The Underground Railroad hoe Cora de exotische weergave van de slavernij, waar ze in een museum van South Carolina als figurante bij betrokken is, ervaart als een illusie die niet lang kan standhouden.

Figuren in een landschap

Museumbezoekers kijken daar in South Carolina naar een soort levende ‘historische’ tableaus. Die duiken ook op in The Underground Railroad telkens Cora’s gedachten naar de plantage in Georgia gaan. Of wanneer ze dwars door tijd en ruimte in Caesars priemende blauwe ogen kijkt. Tijdens de opnamen filmde Barry Jenkins op gelijkaardige ‘bevroren’ wijze zijn figuranten op verschillende locaties (plantages, stations, hutjes) om dat materiaal te bundelen in een 40 minuten durende door de schilderijen van Kerry James Marshall geïnspireerde plot- en dialoogloze ‘epiloog’ The Gaze (2021). “Men vroeg me al vaak naar de white gaze,” vertelt Jenkins in zijn commentaar bij de video op Vimeo, “maar nooit naar de black gaze. Hier gaat het om die blik.” De stilstaande figuren in het landschappen staren naar de bewegende, inzoomende of focussende camera terwijl het leven op de achtergrond lijkt door te gaan. In slow motion.

Het idee ontstond toen Jenkins op de set het gevoel kreeg via de personages en figuranten naar grotendeels verloren gegane beelden van voorouders te kijken. “Daarom stopten we de productie om portretten van hen te filmen,” aldus Jenkins, “er is geen verhaal. Er zijn enkel momenten waarin we, op plaatsen waar onze voorouders zich ooit bevonden, het gevoel kregen dat we hen zagen. Dat kijken wilden we delen met de toeschouwers.” Zo wordt de black gaze geïntroduceerd, “an act of seeing. Hen zien en op een of andere manier zo een poort openen waardoor zij ook ons, wij die dankbaar de vruchten van hun levens plukken, zien.” Magisch realisme kan morele cinema opleveren. Dat bewijst The Underground Railroad.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, donderdag 20 mei 2021)

Colson Whitehead, De ondergrondse spoorweg, New York, 2016, Uitgeverij Atlas Contact, 347 pagina’s.

THE UNDERGROUND RAILROAD van Barry Jenkins. USA 2021, 10 afleveringen, 585’. Met Thuso Mbedu, Chase Dillon, Joel Edgerton, Aaron Pierre, Amber Gray. Scenario Barry Jenkins, Jihan Crowther & Alison Davies naar Colson Whitehead. Muziek Nicolas Britell. Fotografie James Laxton. Montage Joy McMillon, Alex O’Flinn & Daniel Morfessis,

Te bekijken via Amazon Prime.

THE GAZE van Barry Jenkins. USA 2021, 52’. Video geïnspireerd door de schilderijen van Kerry James Marshall. Gedraaid tijdens de opnamen voor The Underground Railroad.

Te bekijken via Vimeo: https://vimeo.com/546795671

HARRIET van Kasi Lemmons. USA 2019, 125’. Met Cynthia Erivo, Leslie Odom Jr., Joe Alwyn, Clarke Peters, Vanessa Bell Calloway. Scenario Gregory Allen Howard & Kasi Lemmons. Muziek Terence Blanchard. Fotografie John Toll. Montage Wyatt Smith,

Te bekijken via Streamz en Google Play.

ENSLAVED van Simcha Jacobovici. Canada 2020, 4 afleveringen, 240’. Met Samuel L. Jackson, Simca Jacobovici, Afua Hirsch. Fotografie Derek Roberts, Paul Jenkins, Elad Winkler & Martin Buzora. Montage Ellai J. Himel,

Beschikbaar op dvd: Lumière. Te bekijken via myLum.