David France’s Welcome to Chechnya: De jacht op LGBTQ’ers

“Het is een schande om homo te zijn in Tsjetsjenië.” Welcome to Chechnya valt meteen met de deur in huis want David France’s documentaire illustreert die vaststelling met beelden van een mishandeling. “Al onze problemen komen door mensen als jij,” horen we, “we gaan je doden.” Geen loze stoerdoenerij want getuigenissen maken duidelijk dat in deze autonome deelrepubliek van Rusland LGBTQ’ers vervolgd, gemarteld en geliquideerd worden. Gelukkig verleent een ondergronds netwerk steun aan de slachtoffers. Welcome to Chechnya is een verhaal van gruwel en pijn, maar ook van moed en optimisme. Een viscerale documentaire die stevig binnenkomt. Te ontdekken tijdens Film Fest Gent.

“Stel je voor dat er in de 21^ste eeuw in een zogenaamd seculier land mensen vermoord worden gewoon omdat ze homoseksueel zijn, dat er LGBTQ’ers verminkt worden en familieleden onder druk worden gezet om hun kinderen, broers en zussen te vermoorden. Het is onwerkelijk.” David Isteev, coördinator van ‘The Russian LGBT Network’, drukt ons meteen met de neus op de onthutsende feiten in Welcome to Chechnya. Queers lopen levensgevaar in Tsjetsjenië en alleen vluchten kan hen redden. Maar dat is niet evident in een deelstaat waar zowel de controle als de sociale druk immens zijn. Daarom richtte Isteev samen met activisten een ondergronds netwerk op dat LGBTQ’ers helpt vluchten, onderduiken en asiel aanvragen.

Een onthutsend verhaal

Documentairemaker David France (How to Survive a Plague, The Death & Life of Marsha P. Johnson) ontdekte het verhaal van de Tsjetsjeense queer vervolging in een artikel van Masha Gessens gepubliceerd in The New Yorker (‘Forbidden Lives: The Gay Men Who Fled Chechnya’s Purge’), maakte in Rusland persoonlijk kennis met de activisten die immense risico’s nemen om slachtoffers te helpen en ontmoette ook enkele slachtoffers zelf. Hij begon hun getuigenissen in beeld vast te leggen, het materiaal via hard drives Rusland uit te smokkelen en te werken aan een documentaire. Omdat de getuigen anoniem wilden blijven (vooral met het oog op achtergebleven familieleden) ging zijn team experimenteren met opmerkelijke technieken. Slachtoffers kregen een digitaal masker, een ‘face double’ (vaak het gezicht van activistische New Yorkers) en een ‘voice double‘, waardoor ze in de onthutsende documentaire onherkenbaar zijn maar menselijk (want geen spookverschijning met mechanische stem) blijven.

“In mijn werk als journalist en auteur focus ik al jarenlang op verhalen van outsiders, verhalen van mensen die door de samenleving naar de marge zijn gedreven; misprezen, afgewezen en gehate individuen,” zegt France in zijn ‘Director’s Statement’, “Welcome to Chechnya volgt een groep gewone mensen die iets buitengewoons doen en stelt een vraag die me al lang bezighield: Wat doet iemand enorme risico’s en verantwoordelijkheden nemen wanneer velen passief blijven? Wat is er m.a.w. nodig om een held te worden?” Voor de documentairemaker is “dit ongelooflijk heroïsch activisme van de LGBTQ gemeenschap op een ogenblik dat niemand anders ingrijpt” uitermate fascinerend en bijzonder hoopgevend. Ondanks de dramatische omstandigheden.

Vervolging en heroïsme

Dat is natuurlijk best een Amerikaanse reflex – en een passage waarin we met verborgen camera volgen hoe een vrouw uit Tsjetsjenië geëscorteerd/geholpen wordt heeft een hoog actiefilm en thriller gehalte – terwijl Europese kijkers meer zullen focussen op het hallucinante verhaal van de zuivering, de hardnekkige repressie waarmee de overheid (terwijl Poetins Rusland de andere kant opkijkt) leider Ramzan Kadyrovs stelling “In Tsjetsjenië zijn er geen homoseksuelen” realiteit wil doen worden. Opmerkelijk is dat Isteev stelt dat de vervolging door een toeval in een stroomversnelling geraakte. Bij een drugsraid in 2017 vond de politie “zogenaamd homoseksueel beeldmateriaal op een telefoon. Dat startte een kettingreactie van arrestaties, martelingen, nieuwe arrestaties, hardhandige ondervragingen en families die werden aangezet om queers te doden.” Isteev zette een eerste reddingsoperatie op touw, zijn telefoonnummer circuleerde onder slachtoffers, nieuwe acties volgden, meer activisten sloten aan, andere onderduikadressen werden gevonden.

Olga Baranova, die in Moskou mee de opvang van de gevluchte slachtoffers verzorgt, sneert naar Poetin die “homofobie en traditionele waarden gebruikt om zijn eigen macht te versterken” (Isteev stelt dat Poetin niet rechtstreeks schuldig is maar wel rustig laat begaan) maar benadrukt vooral dat “25 mensen per maand helpen veel is. Gelukkig krijgen we heel wat steun van wereldwijde LGBTQ organisaties.” Het lang ondergedoken en in grote onzekerheid leven van mensen wèègt ook. Verveling slaat toe, wanhoop steekt de kop op en wanneer een man zijn polsen tracht over te snijden is de paniek groot. Een ambulance bellen is immers geen optie, het onderduikadres dient geheim te blijven.

Groots in de kleine momenten

Camera en regisseur blijven discreet in Welcome to Chechnya en veel dingen vernemen we haast terloops. Dat vrouwen het moeilijker hebben om Tsjetsjenië te ontvluchten (“zij moeten extra geholpen worden omwille van de sociale controle” klinkt het wanneer twee teams richting Grozny trekken voor ‘Anya’). Dat het steeds lastiger wordt om geld en visa te verkrijgen. Dat Canada 44 slachtoffers opving en het Trump-regime 0 (voorspelbaar maar niet minder schandelijk). Dat het Russische ondergronds netwerk 151 mensen elders een nieuw leven hielp opbouwen in twee jaar tijd. Dat de Amerikaanse Underground Railroad die ontsnapte slaven hielp een inspiratiebron vormde. Dat een Russische rechtbank de vraag van een zijn anonimiteit opofferend slachtoffer (Maxim Lapunov) om criminele vervolging van de verantwoordelijken in Tsjetsjenië op te starten ongemotiveerd afwees.

Daarnaast schittert de documentaire ook in kleine momenten. Het beeld van een man die de wonden van zijn gemartelde vriend streelt. Een vrouw die tijdens de vlucht het lastig heeft wanneer ze haar smartphone moet achterlaten. De lach van een moeder die haar zoon levend ziet opduiken. En haar opluchting: “Als moeder ben ik trots op wat je deed (n.v.d.a. publiek klacht neerleggen) maar elke dag was ik ongerust dat je niet zou terugkeren.” De interactie tussen ‘Anya’ en haar extractie team wanneer ze de laatste controle gepasseerd zijn.

Gruwel en walging

David France springt spaarzaam op met de getoonde gruwel maar de mokerslagen worden verdeeld over de documentaire. Het is een shock wanneer de melding komt dat ‘Anya’, dochter van een hoge Tsjetsjeense overheidsambtenaar en daardoor extra kwetsbaar, spoorloos verdwenen is uit haar onderduikadres. Weinig geruststellend, net zoals de uitspraak van Ramzan Kadyrov tijdens een interview dat de verdwijning van zanger Zelim Bakaev volgens hem helemaal niet onrustwekkend is. Ronduit walgelijk zijn de beelden van martelingen en moord die getoond worden. Opnamen die de daders zelf maakten, volgens France “om de daden te tonen aan hun oversten of om ze als ‘trophy videos‘ te bewaren.”

De haat, het misprijzen en het geweld zijn stuitend. Ondraaglijke beelden van een verkrachting worden nog afschuwelijker door de geroepen woorden: “All you bitches here will face the same fate.” Onmogelijk om het woord ‘bitches‘ nog lichtzinnig in de mond te nemen na deze uppercut. En onmogelijk om onverschillig te blijven toekijken hoe LGBTQ’ers vervolgd, opgejaagd, mishandeld en vermoord worden. Maxim Lapunov verwoordt het treffend in Welcome to Chechnya: “Wanneer dit straffeloos kan, LGBTQ mensen als subhumans worden beschouwd, je alles met kan doen betekent dit dat morgen iedereen zich in de schoenen van gay Tsjetsjenen kan bevinden. Dat moeten we voor ogen houden.”

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, maandag 12 oktober 2020)

WELCOME TO CHECHNYA van David France, USA 2020, 107’; met ‘Akhmad’, ‘Anya’, David Isteev, ‘Grisha’, Olga Baranova, Zelim Bakaev, Maxim Lapunov; scenario David France & Tyler H. Walk naar Masha Gessens ‘Forbidden Lives: The Gay Men Who Fled Chechnya’s Purge’; fotografie Aksold Kurov & Derek Wieshahn; muziek Evgueni & Sacha Galperine; productie Alice Henty, Joy A. Tomchin, Askold Kurov & David France voor HBO Documentary Films en Public Square Films. Info: https://www.welcometochechnya.com/

Vertoningen tijdens Film Fest Gent op woensdag 14, donderdag 15 en zaterdag 17 oktober.