Tim Mielants De Patrick: Een Scandinavische hamer in Ardeense bossen
Soms ligt het Hoge Noorden verrassend dichtbij. Zo heeft Tim Mielants droogkomisch drama De Patrick wat van een Scandinavische absurde komedie. Alleen speelt deze debuutfilm over verlies en identiteit – en een verdwenen hamer – in een fraai in beeld gebrachte Ardeense naturistencamping waar ‘onze’ Kevin Janssens verdwaasd rondloopt.
Ernst en humor, drama en komedie zijn stevig met elkaar verbonden. Voor Molière was het al duidelijk: “Het opzet van komedies is mensen te corrigeren door ze aan het lachen te brengen”. Of zoals de Amerikaanse filmmaker Billy Wilder (Some Like it Hot) het kleurrijk uitdrukte: “Wanneer je filmkijkers de waarheid wil vertellen, wees dan grappig of ze verscheuren je.” In Amerikaanse, Franse en Italiaanse filmkomedies wordt de ondraaglijke absurditeit van leven en dood dan ook gecompenseerd door humor.
Ook Scandinavische filmmakers blinken uit in komedies-met-ernstige-ondertoon maar zij onderscheiden zich door hun donker gevoel voor humor. “Galgenhumor is typisch Scandinavisch” vertelde de Ijslandse regisseur Grimur Hakonarson (Rams) ons ooit en de films van de Fin Aki Kaurismaki (The Match Factory Girl), de Deen Anders Thomas Jensen (Flickering Lights), de Noor Bent Hamer (O’Horten) en de Zweden Roy Andersson (A Pigeon Sat on a Branch Reflecting on Existence), Ruben Östlund (The Square) en Hannes Holm (A Man Called Ove) illustreren dit. Hun komedies zijn somber, macaber, cynisch, bizar, absurd en surrealistisch maar vooral ook bijzonder grappig. En tegelijk ernstig.
Met zijn langspeelfilmdebuut De Patrick zou de van televisie (series Peaky Blinders, Cordon, Code 37) Tim Mielants eigenlijk in dit lijstje passen. Met dank aan de gestileerde fotografie van Frank Van den Eeden die kiest voor sepia- en okerkleuren en gepast switcht van bezwerende camerabewegingen naar poëtische bevroren composities, wisselt tussen rusteloze beweging en bevreemdende contemplatie. Met dank ook aan een cast die personages met hoog cliché gehalte tot leven brengt en de afwezigheid van kleren doet vergeten. Maar vooral met dank aan de flinke portie donkere, absurde humor die de cineast ons bloedserieus serveert.
Dat De Patrick zowel op de lachspieren werkt als ontroert heeft veel te maken met het feit dat Mielants vertrekt van ernst om via humor terug te keren naar ernst en te eindigen met een boodschap en een kwinkslag. Op zich is de Ardeense nudistencamping bevolkt door habitués die zich dodelijk serieus nemen behoorlijk grappig maar Mielants houdt het onderkoeld waardoor ook tragiek binnensluipt in een slice of life, een het leven zoals het is in deze wat trieste microkosmos. Wanneer zijn vader sterft en hij de leiding over de camping in handen krijgt, weert klusjesman Patrick verdriet en ernst door obsessief op zoek te gaan naar zijn verdwenen favoriete hamer.
Deze spoorloze hamer, en het gat dat hij achterlaat in de collectie van de in zichzelf gekeerde Patrick, is natuurlijk een levensgroot symbool dat ‘existentiële crisis’, ‘verlies en verdriet’, ‘mannelijkheid’ en ‘zoektocht naar identiteit’ uitschreeuwt. Maar de dertiger die geen traan liet bij de dood van zijn vader wijst de ‘metafoor’ nadrukkelijk af. “Ik wil gewoon mijn hamer terug” blijft hij nuchter herhalen tegen campinggasten en ordehandhavers. Dat is aanvankelijk grappig maar wordt langzaam pijnlijk, ernstig en tragisch. De absurde komedie blijkt een absurd drama te verbergen, een omslag die bezegeld wordt in een poëtische asverstrooiing, een van de sterkste momenten in een Vlaamse film die we de laatste jaren zagen.
Niet minder krachtig is de scène waarin Patrick (spoiler ahead!) zichzelf bij een confrontatie met de politie de das om dreigt te doen. Hij begrijpt de voorzet die hij krijgt om zich vrij te pleiten maar hij kan het niet laten. “Maar het is echt wel mijn hamer” zegt hij over het bewijswapen. Kort na De Patrick herbekeken we The Matrix trilogie van de Wachowski’s en in The Matrix Revolutions (2003) zit een soortgelijke scène. “Why, Mr. Anderson? Why? Why do you persist?” vraagt Agent Smith wanneer Neo tijdens een brutaal gevecht maar niet wil opgeven. “Because I choose to” is het antwoord, “omdat ik de keuze maak.” Ook Patrick maakt de keuze, de eerste en enige zelfstandige beslissing in zijn door een vader gedomineerd leven, waardoor hij door zichzelf door zich te verliezen ook zichzelf vindt. Waarbij de obsessieve identificatie met ‘mijn hamer’ zowel een overlevingsstrategie is als een poging om een identiteit te vinden in een wereld bevolkt door nauwelijks van elkaar te onderscheiden individuen. Campinggasten als een legertje Smiths. Met het Adamskostuum als equivalent voor het pak van het anti-virus programma dat rebellen bekampt.
Het deed me denken aan wat de Amerikaanse regisseur Richard Brooks (Blackboard Jungle, Elmer Gantry) ons ooit zei (in Film & Televisie) over het verschil tussen melodrama en drama: “De helden van vandaag worden geplaatst in melodramatische situaties, terwijl ze vroeger in dramatische situaties belandden. Wat ik bedoel is het volgende. Wanneer ik een pistool op jou richt en ik zeg ‘ik ga je doden’ en het pistool blijkt niet te werken spreken we van ‘melodrama’. Wanneer ik echter het pistool op jou richt, zeg ‘ik ga je doden’, maar er door mijn persoonlijkheid niet toe kom de trekker over te halen, dàn hebben we te maken met ‘drama’.”
Om te onderstrepen dat ‘keuze’ daarbij essentieel is gaf Brooks klassieke voorbeelden: “Er zijn drie verhalen die duidelijk maken wat drama werkelijk is. Altijd staat het begrip ‘persoonlijke keuze’ centraal. Neem het verhaal van Jeanne d’Arc. Tijdens het proces staat ze onder grote mentale druk door de aangehouden terreur en controle. Uiteindelijk begint ze op de vragen van de inquisitie te antwoorden met ‘Misschien was ik inderdaad fout, misschien ik wel dat ik stemmen hoorde’. Waarop de rechters zeggen: ‘dan moet je niet op de brandstapel’. Op het laatste moment zei Jeanne echter: ‘maar ik hèb de stemmen gehoord’.”
Zoals Patrick bij zijn eerlijk maar gevaarlijk standpunt blijft. “Wat dat zo’n schitterend drama maakt is dat Jeanne d’Arc zèlf de keuze had en ook zèlf koos,” aldus Brooks, “hetzelfde geldt voor Socrates. Hij werd gearresteerd, berecht en veroordeeld. Ten slotte liet men hem de keuze om te blijven leven en elders les te gaan geven. Zijn repliek: ‘als ik dat doe, geef ik toe dat mijn lessen fout waren.’ Hij koos zelf voor de dood, net als Christus trouwens. Christus weigerde bepaalde vragen te beantwoorden terwijl hij wist dat het zijn doodvonnis zou betekenen.”
Het resoluut zèlf kiezen van De Patrick zorgt ervoor dat de absurde, zwarte komedie dramatische kracht krijgt. De held/protagonist kan verre van alles, hij kan zelfs weinig, maar door te kiezen aanvaardt hij wel verantwoordelijkheid. Hij zal zijn verdriet verwerken en zijn leven opnemen. Maar het droogkomische is droogdramatisch geworden, er wordt niet afgesloten met een sentimentele explosie of melodramatische loutering. De toon blijft Scandinavisch. Ook al blijven we tussen bomen van eigen bodem.
IVO DE KOCK
DE PATRICK: regie: Tim Mielants; B – 2019 – 97′; met Kevin Janssens, Pierre Bokma, Ariane Van Vliet, Bouli Lanners, Josse De Pauw; scenario Tim Mielants & Benjamin Sprengers; fotografie Frank Van den Eeden; muziek Geert Hellings; montage Alain Dessauvage; FILM: **** / EXTRA’S: 0; distributie: Paradiso.
