Yorgos Lanthimos’ The Favourite: Een ongemakkelijk gevoel

Een wilde, wonderlijke wereld. Waar de grens tussen pathos en humor verdwenen is. Daarin blijven de films van de Griekse cineast Yorgos Lanthimos spelen. Want de auteur van Dogtooth, The Lobster en The Killing of a Sacred Deer mag dan wel het scenario van The Favourite niet zelf geschreven hebben, zijn kostuumfilm blijft vreemd én bevreemdend.

“Keep Portland weird” vonden we altijd een fijne slogan. Op maat van een stad die flirt met het tegendraadse, het vreemde, het prettig gestoorde, het surrealistische. Misschien moeten ze daar in Oregon ‘The weird Greek‘, de in Athene geboren Yorgos Lanthimos, wel ereburger maken want de auteur van de absurde thriller Dogtooth, het surrealistische rouwdrama Alps, de satirische dystopie The Lobster en de horrortragedie The Killing of a Sacred Deerblijft heerlijk vreemde en bevreemdende films maken.

Films waarin ideeën over macht, seksualiteit, relaties, liefde, fantasie, verdriet, verlies, offers, geweld en wraak blijven over elkaar tuimelen. Films waarin de werelden van het hoofd en van het hart lijnrecht tegenover elkaar staan maar de grenzen tussen pathos en humor weggetoverd worden en het ridicule niet te onderscheiden valt van ernst. Ook The Favourite is weer zo’n heerlijk bizarre film. Een woest, wild en wonderlijk kostuumdrama met een hoog surrealistisch gehalte. En een vrolijk stel konijntjes verbonden met trieste, traumatische herinneringen van een droevige koningin.

Het bizarre universum van een vreemde Griek

Toegegeven, na de wat hermetische maar wel fascinerende arthouse parels Dogtooth en Alps zagen we auteur Yorgos Lanthimos niet snel de multiplexen bestormen, laat staan een film maken die Barry Lyndon, Luis Buñuel en Dangerous Liasons verstrengelt. Maar The Lobster, een sciencefiction variant die speelt in een parallelle wereld met eigen regels, maakte de absurde waanzin toegankelijk zonder er een zeemzoet sausje over te gooien. “Het is gewoon een andere kijk op onze realiteit,” zei Lanthimos ons toen in Gent, “tegelijk romantisch, grappig en donker.”

Nog steeds leverde zijn lichtjes surrealistische en sardonische cerebrale stijl voor- en tegenstanders op. Maar de voordien wat afstandelijke fantasierijke trip raakte nu gevoelige snaren bij het publiek. Doordat ‘de vreemde Griek’ zowel onze emoties als onze verbeelding wist te prikkelen, gingen we niet meer met de ogen knipperen toen hij aankondigde: “Ik werk momenteel aan twee projecten: The Favourite, een Engelse historische film over de politieke machinaties tijdens de regeerperiode van Queen Anne met opnieuw Rachel Weisz en, samen met mijn vaste scenarist Efthymis Filippou, ook aan een psychologische thriller, The Killing of a Sacred Deer.” We vertrouwden erop dat zijn bizarre en unheimliche sfeer overeind zou blijven in deze schijnbaar atypische projecten.

Terecht zo bleek met de moderne Griekse tragedie The Killing of a Sacred Deer waar een heilige hinde de link legt tussen ouderschap en offerschap. En ook de tussen humor en pathos balancerende Shakespeareaanse zedenkomedie The Favourite blijkt allesbehalve een stoffig kostuumdrama. Lanthimos neemt trouwens een serieus loopje met de historische werkelijkheid door een nest konijnen los te laten in het Britse koninklijke paleis. “We moesten het verlies van de koningin visualiseren maar we wilden het niet te donker maken,” lezen we in Esquire, “het beeld moest een licht gevoel creëren, so that’s how the bunnies came about.”

De lichtvoetigheid waarmee tristesse gecounterd wordt typeert de cineast. Hij legt de donkere kant van het bestaan en van mensen bloot, maar i.p.v. te vervallen in pathos en pessimisme verbindt hij de duisternis met vrolijkheid, uitbundigheid en surrealisme. De toestand is altijd dramatisch én absurd, zowel tragisch als komisch. Het opzet van Lanthimos is niet de kijker te doen walgen, schrikken, treuren of lachen maar hem of haar ongemakkelijk te maken door alle gevoelens tegelijk te bespelen. Zo is de protagoniste van The Favourite, koningin Anne, zowel afstotelijk als aandoenlijk. Op die manier creëert Lanthimos tegelijk een complex, ambigu personage en een ongemakkelijk gevoel bij de kijker. Een gevoel dat even vreemd en bizar is als de film. Dat doet aarzelen tussen een lach en een traan. Dat gruwel en plezier verstrengelt.

Vrouwelijke macht in een mannenwereld

Het bijzondere aan Yorgos Lanthimos is dat het creëren van dit ongemakkelijk gevoel niet dient om de kijker te manipuleren of om zijn eigen Goddelijk statuut als auteur te bevestigen. “Ik denk dat ongemakkelijkheid, verwarring een belangrijk gevoel is voor mensen,” stelt de regisseur in Interview, “het creëert immers een soort verwondering, een verlangen to wonder about things, na te denken.” Daar ligt de sleutel van zijn tegelijk cerebrale en emotionele cinema. Wonderlijke verhalen vertellen prikkelt de verwondering, stimuleert de verbeelding en zet aan tot reflectie. Vandaar dat The Favourite “nooit een droge geschiedenisles ging zijn. Ik wou iets maken dat relevant en modern was.” Een verhaal uit het verleden voor het heden en de toekomst. Beelden als voedsel voor gedachten.

The Favourite speelt begin van de achttiende eeuw aan het hof van de over Engeland, Schotland en Ierland regerende Queen Anne. Een vrouw die leidt aan huiduitslag en jicht, een zwak heeft voor zoete desserts, een opvliegend karakter bezit maar vooral ook depressief is doordat haar zeventien zwangerschappen leidden tot dertien miskramen en vier vroeggestorven kinderen. “Some wounds do not close; I have many such” zucht ze. Vandaar haar zeventien ronddartelende konijntjes, substituut kindjes die soms ook de benen nemen. Anne heeft ook een echtgenoot rondlopen maar die vecht vooral tegen ‘de Fransen’ waardoor zij zich kan bezighouden met eendenraces, het eten van ananas en haar amoureuze relatie met lady Sarah.

Daar maakt Sarah van gebruik om allerlei machtsspelletjes en intriges op te zetten achter Anne’s rug. Om haar stempel te drukken op de oorlogspolitiek gebruikt Sarah de koningin als marionet. Wanneer de jonge Abigail Masham, die van adellijke afkomst is maar door familiale geldproblemen als dienstmeid aan de slag moet, aan het hof verschijnt ontstaat er seksuele en politieke driehoek die de machtsverhoudingen op zijn kop zet. Daarbij wordt er duchtig gegokt met invloed, status, belangen, dominantie, afhankelijkheid en liefde.

Terwijl de spanningen en conflicten tussen de drie vrouwen escaleren duiken er mannelijke personages op maar dat blijken, ook al zijn ze militair gezagshebber of parlementsleider, enkel ijdeltuiten die vooral bezig zijn met hun uiterlijk (“A man must look pretty” stelt een man met weelderige pruik) en de rol van figurant niet overstijgen. The Favourite is geen macho fantasie die vrouwen in een slachtofferrol duwt maar een feministische film die hen invloed en macht geeft in een schijnbaar door mannen gedomineerde (maar in de praktijk door vrouwen geregeerde) wereld. Die vrouwelijke macht is gebaseerd op verstand, seksualiteit en verzet tegen patriarchale tradities gestoeld op angst voor vrouwelijkheid. Daar waar vrouwen vaak als geniepig en immoreel worden neergezet zijn ze bij Lanthimos gewoon vindingrijk, intelligent, eigengereid en empathisch. Kortom, vrouwen uit een stuk.

Lanthimos speelt hier met de clichés en de steriliteit van de klassieke historische drama’s. Niet toevallig gedragen de personages zich allerminst beschaafd en zijn hun dialogen verre van keurig. Het woord ‘cunt‘ valt regelmatig, “You look like a badger” zegt Sarah tegen Anne die dan weer complexloos toegeeft “I like when she puts her tongue in me.” Er wordt niets onderdrukt aan dit weinig Victoriaans hof (wanneer de koningin spreekt over “love of one’s country” heeft ze het nièt over het vaderland) en alhoewel DoP Robbie Ryan scènes kadert en belicht als schilderijen van Caravaggio is schoonheid hier absoluut geen romantisch concept.

The Favourite focust niet op grote idealen en officiële geschiedschrijving maar gunt ons een blik achter de schermen van de macht. Er is niets nihilistisch en apocalyptisch aan dit verhaal. Het is vreemd en geeft je een ongemakkelijk gevoel maar straalt ook levenslust en plezier uit. Deze vrouwen lijden, verlangen en genieten. Ze willen iets van het leven. Ook al suggereren extreme wideangle beelden dat de nachtmerrie nooit veraf is. Want in het absurde schuilen tragiek én hoop.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 691, januari 2019)

GENRE historische tragikomedie

REGIEYorgosLanthimos

SCENARIO Deborah Davis & Tony McNamara

FOTOGRAFIE Robbie Ryan

MONTAGE Sam Sneade

MUZIEK William Lyons

CAST Olivia Colman (Queen Anne), Emma Stone (Abigail Hill), Rachel Weisz (Sarah Churchill), Nicholas Hoult (Robert Harley), Joe Alwyn (Samuel Masham), Mark Gattis (John Churchill).

PRODUCTIE USA-Ir-UK – 2018 – 120’

DISTRIBUTIEFox’

RELEASE 2 januari 2019