Billy Wilders The Fortune Cookie: Spetterende Lemmon-Matthau oplichterskomedie
De immer nuchtere en cynische Billy Wilder zou The Fortune Cookie achteraf als het begin van het einde van zijn carrière zien maar mede dankzij de briljante tandem Jack Lemmon – Walter Matthau wist de Amerikaanse regisseur midden jaren zestig toch een schitterende oplichterskomedie te maken. Deze miskende Wilder is eindelijk uit op Blu-ray.
In 1964 leverde Kiss Me Stupid Billy Wilder een eerste flop op. Zowel critici als publiek vonden de overspelkomedie met Dean Martin en Kim Novak maar niets. De klap kwam aan bij de regisseur van The Apartment en Irma La Douce. Voor het eerst nam de workaholic een sabbatical van zes maand (die hij doorbracht in Europa) om dan in 1965 te beginnen aan zijn langgekoesterd The Private Life of Sherlock Holmes project.Maar dat liep stroef en zou uiteindelijk pas in 1970 gerealiseerd worden. Om dan nog verminkt te worden en op algemene onverschilligheid te stuiten.
In het legendarische interviewboek van (filmmaker) Cameron Crowe, ‘Conversations with Wilder’, geeft de regisseur aan dat het gouden scenarioteam I.A.L. Diamond – Billy Wilder met twijfels zat na Kiss Me Stupid: “We were like the parents of an idiot child, slowly you come back together and look at each other and you wonder – should we make love again?” Ja dus, en dat leverde het hilarische scenario van The Fortune Cookie op. Een script op maat van het ijzersterke komische duo Jack Lemmon –Walter Matthau.
Het idee voor de film kreeg sportliefhebber Billy Wilder toen hij op televisie zag hoe een American football speler tijdens een wedstrijd een cameraman omver liep. “Daar zit een film in,” dacht Wilder, “en de onderliggende man is Jack Lemmon.” In The Fortune Cookie speelt Lemmon Harry Hinkle, een cameraman die tijdens een wedstrijd van de Cleveland Browns buiten westen wordt gelopen door Boom Boom Jackson. Harry belandt in het hospitaal zonder ernstige verwonding maar zijn schoonbroer ‘Whiplash’ Willie Gingrich, een advocaat gespecialiseerd in schadeclaims, overtuigt hem te doen alsof hij quasi verlamd is om de verzekeringsmaatschappij vele dollars lichter te maken.
Dat resulteert in een kat-en-muis spel tussen de verzekeraars, hun privédetective (die vanuit een tegenoverliggend appartement het bedrog op beeld tracht vast te leggen, een knipoog naar Rear Window) en de advocaat met Harry en Boom Boom als speelballen. Harry denkt zijn, geldbeluste, ex-vrouw Sandy te recupereren en de goedhartige sportman wil het goedmaken voor zijn (nieuwe) vriend maar beiden dreigen er bekaaid af te komen. Tot Harry er genoeg van heeft en meteen heftig toneelstuk (inclusief een uppercut) de hele enscenering doorprikt.
The Fortune Cookie is niet de eerste Wilder film die draait rond bedrog, een ‘sting‘, om zo uiteindelijk veel te zeggen over de mens en zijn samenleving. Ace in the Hole, Some Like it Hot, The Apartment en Irma la douce zijn de bekendste voorbeelden van Wilder films waar oplichting en enscenering in het spel zijn. Films ook waar de regisseur duidelijk sympathie heeft voor de (vindingrijke en verbaal sterke) oplichter (hier Willie) maar tegelijk ‘The Wilder Mensch‘ hier Boom Boom) naar voor schuift, een ‘menselijk’ personage dat het morele centrum van de film vormt. Twee tegenpolen die ook het contrast tussen cynisme (de advocaat is nooit aangeslagen) en tragiek (Harry en Boom Boom zijn het slachtoffer van illusies en perceptie).
Het duo Lemmon – Matthau zorgt voor vuurwerk. De chemie tussen de complementaire acteurs is opmerkelijk (ze werden ook vrienden) en hun ping pong spel haalt het beste uit het script van Wilder en Diamond. “Ik zou mijn hele carrière met die twee kunnen werken,” zei Wilder die hen ook nog in The Front Page en Buddy Buddy opvoerde. Matthau bleef de regisseur ook dankbaar . Wilder lanceerde immers Matthau’s carrière terwijl hij na een hartinfarct tijdens de opnamen ook vervangen had kunnen worden. Dat deed de cineast niet en Matthau ging aan de haal met een Oscar voor ‘Best Actor in a Supporting Role‘.
Billy Wilder nam The Fortune Cookie tegen zijn zin op in het (breed) Cinemascope formaat. “Een liefdesverhaal tussen twee teckels is eigenlijk het enige wat je in dit formaat kan draaien,” grapte Wilder, “het is een innovatie die Fox (de studio) zag als revolutionair. Ik was een andere opinie toegedaan.” Maar Wilder, die zwaar teleurgesteld was dat hij Irma la Douce in kleur had moeten draaien, mocht de film wel in zwart-wit maken. Dat levert prachtige beelden op, die dankzij Blu-ray tot hun recht komen. Ook sterk is het snijden tussen documentaire en filmbeelden waardoor er intensiteit en authenticiteit ontstaat. Met dank aan het feit dat Wilder tijdens een wedstrijd mocht filmen en er in slaagt te switchen tussen de massa en het individu, het grote en het kleine.
De titel The Fortune Cookie is goed voor enkele knipogen. Zo zegt Willie tegen Harry in het hospitaal dat hij hem een ‘fortuin op een schaaltje’ aanbiedt, alleen gesticuleert hij daarbij nadrukkelijk met… een bedpan. Terwijl het Chinese gelukskoekje letterlijk opduikt, met een boodschap die Harry verborgen wil houden en uiteindelijk haast terloops opbiecht. De spreuk op het briefje is “You can fool all the people some of the time, and some of the people all the time, but you cannot fool all the people all the time.” De fameuze Abraham Lincoln quote (Willie: “Lincoln! Great President. Lousy lawyer”) die hier aangeeft dat onze oplichters gedoemd zijn om tegen de lamp te lopen.
Die fataliteit zit ook in de structuur van de film. Er zijn 16 hoofdstukken, telkens aangekondigd met een titel, die het opzetten en uit de hand lopen van ‘het plan’ ritmeren. Wanneer Boom Boom met de wagen Sandy naar het appartement van Harry rijdt vertelt hij haar hoezeer hij het betreurt dat hij haar ex omver liep “voor enkele extra meters.” Sandy begrijpt hem op haar manier. “Soms wil je die vijf extra meters,” verzucht ze, “and somebody just gets in the way.” Harry is die man die gedoemd is om in de weg te lopen. En daar de prijs voor te betalen.
Het bedrog levert niet enkel tragiek op maar legt ook sociale structurenbloot. Zo wordt duidelijk dat de positie van de zwarte atleet Boom Boom fragiel is. Hij is een held op het veld tot er iets misloopt en hij plots ‘een zwarte’ is. Dat wordt niet nadrukkelijk uitgesproken maar is tussen de lijnen te lezen, ook al ontkent Wilder het in alle toonaarden: “In The Fortune Cookie is er alleen sprake van geld, er zit geen verborgen boodschap in.”
De regisseur was achteraf ook onterecht hard voor The Fortune Cookie. Voor hem was het andermaal een kritische en commerciële misser, ook al is de realiteit genuanceerder. Toch bleef hij tevreden over het eindresultaat: “Het was leuk om de film te draaien, ik heb me zeer goed geamuseerd. We hebben niet gelogen, we hebben gezegd wat we wilden zeggen zonder compromissen te sluiten om de film commerciëler te maken.”
Maar meteen relativeert Wilder ook alles: “Ik ben geen Vsevolod Pudovkin (de regisseur van o.m. Admiral Nakhimov die stelde dat “montage de basis van filmkunst vormt”), ik zal niet in het pantheon van de film eindigen, ik ben geen poëet van het celluloid.” Daar zat Billy Wilder fout, hij is ondertussen wèl verankerd in het pantheon.Met films zoals Some Like it Hot, Sunset Boulevard, Double Indemnity, The Apartment, One,Two, Three, The Lost Weekend, Ace in the Hole, Stalag 17, The Private Life of Sherlock Holmes, The Front Page, Fedora en The Fortune Cookie.
IVO DE KOCK
THE FORTUNE COOKIE: regie: Billy Wilder; USA, 1966, 125′; met: Jack Lemmon, Walter Matthau, Ron Rich, Judy West; extra’s: gesprek Mathieu Macheret & Fédéric Mercier, documentaire, interview; FILM: **** / EXTRA’S: ***; distributie: Rimini Editions.
