Van Bradbury over Truffaut tot Bahrani: Het helder branden van Fahrenheit 451
FAHRENHEIT 451
“Binnen 50 jaar is een nieuwe versie zeker aan de orde” stelt Ramin Bahrani, de Iraans-Amerikaanse filmmaker die een halve eeuw na François Truffaut Ray Bradbury’s dystopische literaire klassieker opnieuw verfilmde. ‘Fahrenheit 451’ bleek visionair en blijft helder branden. De temperatuur waarop de waarheid vlam vat geldt als krachtig alarmsignaal.
FAHRENHEIT 451 BAHRANI
Aan het einde van Ray Bradbury’s in 1953 geschreven dystopisch ‘Fahrenheit 451’, een slot dat anders is in de filmversies van François Truffaut (1966) en Ramin Bahrani (2018), vertelt boekmens Granger aan brandman Guy Montag het verhaal van de Feniks. Een mythische vogel die iedere paar honderd jaar een brandstapel bouwde en zichzelf liet opbranden, “het lijkt erop dat wij hetzelfde doen, keer op keer, maar wij hebben één ding dat die verdomde feniks niet had. Wij weten welke verdraaide stommiteit we net hebben begaan.” Zo injecteert Bradbury een vonkje hoop in zijn akelige denkbeeldige samenleving, waardoor na een apocalyptisch ‘helder branden’ (zoals het slotdeel titelt) de weg naar de utopie open ligt.
Door deze mix van waarschuwing en droom groeide ‘Fahrenheit 451’ uit tot de favoriete roman van onze tienerjaren. Getuige een schoolopstel waar we lezen “dat de toekomstige maatschappij van ‘Fahrenheit 451′ niet mogelijk is omdat de mens geen robot is maar een denkend wezen waarvan men de geest zo maar niet kan uitschakelen.” Jeugdige naïviteit maar het is opmerkelijk hoe weinig verouderd Bradbury’s verhaal is en hoezeer het nieuwe generaties lezers blijft prikkelen. “De kern van ‘Fahrenheit 451’ is actueel,” zei Ramin Bahrani ons na een 99 Homes interview in 2015, “ik zou er graag iets mee doen voor televisie, mèt Michael Shannon.” Drie jaar later ontdekken we dankzij dvd zijn HBO-productie Fahrenheit 451.
FAHRENHEIT 451 BAHRANI
Ray Bradbury’s dystopisch futurisme
Ruim zestig jaar na zijn eerste publicatie blijft ‘Fahrenheit 451′ maand na maand de best verkopende sciencefiction paperback. Bradbury’s boek werd een deel van de Amerikaanse populaire cultuur. Zelfs mensen die het boek nooit lazen weten dat het speelt in een toekomst waar boeken verboden zijn en ‘firemen‘ geen brandblussers zijn maar brandstichters die boeken verbranden. Terwijl zijn vrouw Mildred gebiologeerd is door de televisieschermen die hun appartement domineren wakkert het ‘abnormale’ (want nieuwsgierige) buurmeisje Clarisse de leeshonger van de wankelmoedige Montag aan. Hij rebelleert en vlucht naar het platteland waar bannelingen vleesgeworden boeken blijken. Wanneer met de stad ook de ideeën van zijn bewoners worden vernietigd kunnen terugkerende outcasts voor een reboot zorgen.
Tijdens zijn jeugd was Ray Bradbury (1920-2012) geboeid door brandweer en boekverbrandingen. Toen hij begon te schrijven kort na W.O. II creëerde blacklisting een angstklimaat in de V.S. “Te veel mensen waren bang van hun eigen schaduw, het gevaar van boekverbrandingen dreigde,” zei hij in 1956, “ik wou waarschuwen voor een samenleving met die evolutie waardoor elke reflectie stopt.”
Maar in 2007 minimaliseerde Bradbury tegenover LA Weekly de impact van de tijdsgeest en trok hij van leer tegen foute interpretaties. ‘Fahrenheit 451’ “ging niet over het verbranden van boeken en overheidscensuur” en was “geen antwoord op senator Joseph McCarthy.” Het was wel een verhaal over “hoe televisie de interesse in het lezen van literatuur vernietigt” en “mensen volgepropt worden met nutteloze informatie.”
Tegelijk onderstreepte Bradbury dat niet de regering maar de massa de slechterik is. De censuur is niet het werk van een totalitaire regering maar is zelf opgelegd door een bevolking die polariserende, verontrustende concepten wil vermijden om gemoedsrust te bewaren. Boekverbranding is een ritueel dat de integratie in een collectieve cultuur bevestigt.
RAY BRADBURY’S KLASSIEKER
Voor fantasy auteur Bradbury (‘The Martian Chronicles’) was ‘Fahrenheit 451’ zijn enige sciencefiction werk omdat de geschetste toekomst mogelijk is. Heel wat technologische voorspellingen (bluetooth, flatscreen tv, Facetime, drones, robothonden) kwamen ook uit. Digitale boeken voorspelde hij niet maar een videogame, waarin Montag literaire quotes verzamelt voor het verzet, ontwikkelde hij wèl. Overigens gaf hij toe dat de boektitel niet verwees naar “de temperatuur waarop papier vlam vat.” Het leek hem gewoon erg ‘cool’ klinken.
François Truffauts liefde voor boeken
De Franse filmmaker François Truffaut (1932-1984) maakte in 1961 kennis met ‘Fahrenheit 451’ toen een producent er stukken uit voorlas tijdens een diner bij Jean-Pierre Melville. “Ik liep al een tijdje rond met het idee een film te maken over een boek,” aldus Truffaut, “wat me meteen interesseerde waren drie dingen: een maatschappij waar het verboden was te lezen, waar men boeken verbrandt wanneer men ze ontdekt en de finale waarin mensen boeken in leven houden door ze van buiten te leren.”
FAHRENHEIT 451 TRUFFAUT
Een jaar later stelt Truffaut in New York Jules et Jim voor en ontmoet hij Bradbury. Het klikt tussen beiden, Truffaut verwerft de rechten en tracht de film in Frankrijk te draaien, in het Frans en met Franse acteurs. Jean-Paul Belmondo en Charles Aznavour passeren de revue, verschillende locaties worden overwogen en het definitieve scenario van Jean-Louis Richard stuit in 1963 op een njet van alle Fransen producenten. Dankzij de Amerikaanse producent Lewis Allen wordt een Engelstalige film evenwel mogelijk.
Wanneer Terrence Stamp afhaakt als hoofdacteur omdat Truffaut Julie Christie cast voor de dubbelrol Clarisse/Linda Montag wordt hij vervangen door Jules et Jim acteur Oskar Werner. In 1966 draait Truffaut in de Britse Pinewood studio’s zijn eerste kleurenfilm en zijn enige Engelstalige film. In een taal die hij slecht beheerst maakt hij toch een persoonlijke film. Met dank aan DoP Nicolas Roeg en componist Bernard Herrmann herinnert Fahrenheit 451 aan het werk van de man die hij net omstandig interviewde: Alfred Hitchcock.
FAHRENHEIT 451 TRUFFAUT
Literatuur, film en realiteit lopen door elkaar bij de regisseur van L’Histoire d’Adèle H en Les Deux Anglaises et le Continent. Truffaut hield van boeken en films maar wijst in Fahrenheit 451 op een gevaar: scheiding van beeld en tekst leidt tot zinloze, vervreemde beelden. Montag leest een strip zonder tekstballons, zijn vrouw Mildred krijgt een rol zonder tekst in een tv soap en de brandmannen verbranden Truffauts favoriete auteurs én Cahiers du Cinéma. Terwijl weerstanders boeken uit het hoofd leren en hun namen aan boektitels ontlenen.
Dat alles wordt door Truffaut in een thrillervorm gegoten. Mèt een op parallelmontage en beeldopdeling gebouwde Hitchcockiaanse scène waarin Montag dreigt te worden betrapt bij het doorzoeken van het bureau van zijn overste en ritten van de brandweerwagen die herinneren aan Vertigo. Via het utopisch slot in een bibliotheek-kolonie hoopt Truffaut het vuur te bezweren. De verschrikking is een maatschappij waarin niet wordt gelezen.
FAHRENHEIT 451
Dat gevaar illustreert Truffaut door een onwezenlijke sfeer te creëren, alsof alle leven uit de mensheid is gezogen. De monorail passagiers staren wezenloos voor zich uit terwijl ze zichzelf strelen. Volgens Serge Toubiana “combineert Truffaut hyperrealisme met sciencefiction en creëert hij een Hitchcockiaanse malaise om in het slot, wanneer vrije mensen boekenmensen worden, inspiratie te zoeken bij het poëtisch realisme van Jean Cocteau.” “De hoofdpersonages zijn boeken” verduidelijkt Truffaut, “het verhaal is dat van een verzetsfilm.
De hoofdacteur moest eerder een poëtische dan een psychologische acteur zijn, iemand waarvan je de gedachten niet kan raden. Bij de vrouwelijke personages wou ik weg van de klassieke tegenstelling goed-kwaad, blond-zwart, brutaal-aardig en daarom lieten we Julie Christie de twee rollen spelen en maakten we het sympathieke personage zo onsympathiek mogelijk en het onsympathieke zo sympathiek mogelijk.” Truffaut was “geen grote fan van kleur maar we bevinden ons hier in een imaginair land en dat is in zwart-wit altijd zeer triest. Bovendien vragen de vlammen om geel en rood. Door kleur kreeg deze ernstige film iets opera-achtig, flamboyant.”
FAHRENHEIT 451 RAMIN BAHRANI
Ramin Bahrani’s Amerikaanse nachtmerrie
“Ramin Bahrani nam het materiaal en verrijkte het,” zegt Michael Shannon in making of van Fahrenheit 451 versie 2018, “hij ontwikkelde een unieke visie.” Een die aansluit bij de grimmigheid waarmee Bradbury een in de Trumpjaren vertrouwd ogende toekomst opriep. Daarmee volgt Bahrani (°1975) de interpretatie die Bradbury zelf verketterde. Het doembeeld is niet langer het onvermogen om te lezen en denken van Truffaut of de brainwashing via televisie van Bradbury.
Nee, de regisseur die in Man Push Cart, Chop Shop en 99 Homes de keerzijde van de Amerikaanse droom schetste voert een andere boeman op. Een totalitaire staat die boeken als staatsgevaarlijk beschouwt omdat lezen leidt tot onrust en twijfel waardoor de samenleving van gelijkgeschakelde onderdanen wankelt. “We zijn niet gelijk geboren, daarom moeten we gelijk worden gemaakt door het vuur om gelukkig te zijn” aldus kapitein Beatty. Montag spoort als lid van een paramilitaire brandweer subversieve lezers op, verbrandt hun bezit en drilt jongeren.
FAHRENHEIT 451 BAHRANI
Fahrenheit 451 opent intens met extreme close-ups van brandende boeken waarbij bladeren, woorden en illustraties vervormen en exploderen. Een prangend kinetisch beeld dat als trauma terugkeert wanneer kapitein Beatty papiertjes met literaire quotes verbrandt. Dat Beatty zich die flarden van boeken herinnert is een geheim, een mysterie voor de man die voor de buitenwereld intimiderend overkomt. Maar hij is complexer en zijn onderbewustzijn fungeert als geheugen.
Montag is jonger, een viriele vrijgezel (Mildred is spoorloos) die na de zelfmoord van een lezeres boeken steelt om te begrijpen waarom iemand er voor wil sterven. “You should try reading before burning” stelt Clarisse, een dubbelagente die hem introduceert in een underground van bibliofielen. Meer en meer komt hij los van zijn rol als ‘brandman’, vernietiger van kennis en boeken, en prikkelt zijn groeiende nieuwsgierigheid ook een verlangen om na te denken.
FAHRENHEIT 451 BAHRANI
Daar waar voor Truffaut lezen leidt tot menselijkheid, draait het bij Bahrani om vrijheid van geest.. Literair gevoel en honger naar kennis maken plaats voor een pursuit of happiness. Net als in de Hunger Games en Divergent franchises is de dystopische wereld van Fahrenheit 451 dictatoriaal, gewelddadig en technologisch. Niet toevallig voegt Bahrani Orwelliaanse ‘Newspeak’ toe met de overheid (‘Ministry‘), rebellen (‘Eels‘), een geheim wapen (‘Omnis‘), een hologram medium (’the Nine‘) en een verwoestende oorlog (‘Second Civil War‘). Hij schetst een bevreemdende en vervreemde wereld die complex en ambigu is. Clarisse pendelt tussen twee realiteiten en maakt reële slachtoffers terwijl Beatty en Montag staan voor respectievelijk geheugen en kennisdrang.
Bahrani’s futurisme is verankerd in het Trump tijdperk. Slogans als “Tijd om weer te branden voor Amerika” klinken vertrouwd net als de “Zie iets, zeg iets” oproep verbonden met een hologram arendsblik. Dictatuur is echter niet het werk van een booswicht. “In deze wereld wilden de mensen dit” stelt Michael Jordan en we zien een hysterische massa censuur en repressie toejuichen.
FAHRENHEIT 451
Tegelijk wekt technologie fascinatie én angst op. “Wanneer je werkt met zo’n beroemd boek dan probeer je het aan vandaag en onze moderne technologie aan te passen,” zegt Bahrani, “vandaar het idee van live beelden waarop met een emoji gereageerd wordt.” Vreemd en toch vertrouwd, zoals de verklaring voor de verminderde populariteit van boeken: “niemand las nog, iedereen keek vluchtig naar de headlines.” Het achterliggende gevaar is controleverlies. “We geven onze identiteit, onze gegevens aan al die technologiebedrijven,” zegt Bahrani, “we hebben gezegd dat we geen fantasie meer willen. We willen niet nadenken, we geven het allemaal aan hen zodat ze kunnen vertellen wat het is.”
Volgens Michael Shannon “drijven we weg van kennis. Alles wordt steeds meer een mening.” Het punt van de nachtmerrie lijkt bereikt en dat geeft Fahrenheit 451 een angstaanjagend, documentair karakter. Maar het blijft een fabel en de Feniks wordt hier een vogel met literatuur in zijn dna. Een metafoor met lood in de vleugels maar toch blijft het alarmsignaal helder branden. Omdat Bahrani net als Bradbury en Truffaut ‘voedsel voor gedachten’ biedt.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 691, januari 2019)
FAHRENHEIT 451 BAHRANI
FAHRENHEIT 451; regie François Truffaut, UK 1966, 112′; scenario François Truffaut & Louis Richard naar Ray Bradbury; met Oskar Werner, Julie Christie, Cyril Cusack, Anton Diffring, Jeremy Spenser; FILM: **** / EXTRA’S: **** (interviews François Truffaut, Ray Bradbury en Julie Christie, inleiding, making of, trailers, Franse editie boek Fahrenheit 451); dis. MK2;
FAHRENHEIT 451; regie Ramin Bahrani, USA 2018, 96′; scenario Ramin Bahrani & Amir Naderi naar Ray Bradbury; met Michael B. Jordan, Michael Shannon, Sofia Boutella, Aaron Davis; FILM: **** / EXTRA’S: ** (making of); dis. Warner;
Ray Bradbury, Fahrenheit 451, Lebowski, 1953 (oorspronkelijke uitgave), 2017 (vertaling Evi Hoste), 189 pag., 19,99 €.
FAHRENHEIT 451 TRUFFAUT
