Sergei Loznitsa’s A Gentle Creature: Kafkaëske hellevaat als meedogenloze ontleding van de Russische ziel
A GENTLE CREATURE
Met A Gentle Creature levert de Oekraïense cineast Sergei Loznitsa een donker Kafkaiaans sprookje af gebaseerd op een novelle van Dostojevski. Na de documentaire Maidan opnieuw een sombere en snoeiharde afrekening met een demonisch Rusland.
A GENTLE CREATURE
Al tracht Sergei Loznitsa dat kritisch aspect te minimaliseren. “Het verhaal van A Gentle Creature speelt zich af in Rusland,” klonk het toen hij de film voorstelde in Cannes, “maar het is een eeuwig Rusland, het Rusland van de Sovjets en de keizers. Het onderwerp is trouwens actueel in veel landen, niet enkel in Rusland, want in de meeste landen is er een sterk staatsapparaat.”
Een uitspraak die ongetwijfeld ingegeven was door het verlangen om de gespannen relatie met Rusland na Maidan (2014), een documentaire die de onrust en repressie in de Oekraïense hoofdstad tijdens de periode 2013-2014 sfeervol schetste zonder evenwel de context weer te geven, niet verder te doen escaleren. Maar daar waar Loznitsa in zijn Dachau-documentaire Austerlitz (2016) vooral vragen stelde over de invloed van het verleden op het heden had hij met de oorlogsparabel In the fog (2012) reeds via ‘universele’ fictie commentaar trachten te geven op de hedendaagse werkelijkheid. Dat is met A Gentle Creature eigenlijk niet anders.
A GENTLE CREATURE
Want dit dystopisch ogende verhaal van een vrouw die wil achterhalen waarom haar pakketje proviand dat ze verzond naar haar in Siberië opgesloten echtgenoot teruggezonden werd en daarbij botst op tal van obstakels, levert vooral ook commentaar op het dysfunctionele karakter van het huidige Rusland. Een land in de greep van extreme bureaucratie, algemene corruptie, maffiose organisaties, economische malaise, politie brutaliteit, seksisme en politiek cynisme. Wat leidt tot fatalisme, lethargie en alcoholisme bij delen van de bevolking.
“In Rusland bestaat het Europese vooruitgangsidee niet,” aldus Loznitsa, “men ervaart de dingen als een cyclus, een eindeloze spiraal.” In die zin is het avontuur van de naamloos blijvende protagoniste van A Gentle Creature een Kafkaiaanse ervaring, een traject dat veel heeft van een eindeloze, neergaande spiraal. Geen beproeving blijft de vrouw gespaard waardoor ze geen stap dichter bij haar doel geraakt. Sterker nog, tijdens haar zoektocht zakt ze enkel verder in het moeras. Een metafoor voor de gewelddadigheid, onrechtvaardigheid en absurditeit van de Russische samenleving.
A GENTLE CREATURE
Over de ‘zachtaardige’, stille en rustige protagoniste komen we bijzonder weinig te weten. Alleen dat ze ergens op het platteland woont, dat haar man (om onbekende redenen) in de gevangenis is beland en dat ze naar die afgelegen strafinstelling reist om te vernemen waarom haar pak niet bezorgd is. Loznitsa schetst vooral de hel waarin ze belandt tijdens haar tocht. Een hel met rijen wachtende mensen, koppige ambtenaren en dronken feestende burgers. Maar ook corrupte bewakers, onverschillige receptionistes en seksistische agenten.
Als symbool voor ‘de Russische vrouw’ en haar passief verzet draagt Loznitsa’s anti-heldin alle leed op haar schouders en tracht ze in haar zwerftocht door de onderwereld vooral overeind te blijven. Het kaal en somber landschap dat ze doorkruist lijkt wel een museum ter ere van het communistisch tijdperk met standbeelden van staatshoofden en Lenin- en Hegelstraten. De perestroika (een flop volgens Loznitsa) is hier duidelijk niet gepasseerd.
A GENTLE CREATURE
Sergei Loznitsa kiest voor bijtende humor, een theatrale stijl en absurd surrealistische scènes om zijn allegorie kracht bij te zetten. Dat werkt in emotionele scènes zoals die waarin een mensenrechten activiste haar idealisme overeind tracht te houden of in Fellini-achtige nachtmerrie scènes zoals die waar de protagoniste getuige is van een tribunaal waar al wie haar pad heeft gekruist bijdraagt aan het vellen van een vonnis. Minder geslaagd zijn de apocalyptische braspartijen die herinneren aan het werk van de op dat vlak meer beslagen Litouwse filmmaker Sharunas Bartas (Seven Invisible Men). En ook de lang uitgesponnen finale droomscène, waar de cineast de invloeden van Fellini én Lynch versmelt, is in zijn nadrukkelijke symboliek (iedereen slaapt in de wachtkamer van het station behalve onze protagoniste) en langdradigheid weinig overtuigend.
Gelukkig zijn er ook heel wat intrigerende en boeiende scènes in A Gentle Creature. Trage, contemplatieve scènes die balanceren op de grens van komedie en tragedie. Loznitsa heeft net als Aki Kaurismäki gevoel voor donkere, absurde humor en creëert betekenis uit chaos. Terwijl hij veel zegt via terloopse beelden en dialogen. Zoals wanneer de ‘zachte vrouw’ de weg vraag en te horen krijgt “Sla af aan het verbrande huis, een vriend van mij stierf daar.” Een schijnbaar emotieloze uitspraak die veel zegt over de onderliggende pijn en de verlammende vervreemding. Rusland is volgens Loznitsa “een land waar mensen continu verkracht worden” en die opvatting illustreert hij perfect met dit somber ballet, deze kafkaëske hellevaart.
IVO DE KOCK
A GENTLE CREATURE: Sergei Loznitsa, F-D-Lit-N 2017, 143′; met Vasilina Makovtseva, Marina Kleshcheva, Lia Akhedzhakova, Valeriua Andriuta; FILM: *** / EXTRA’S: 0; dis. Imagine.
A GENTLE CREATURE