Visueel dichter Terrence Malick: De cineast die ons meevoert naar een spiritueel rijk

aug 11, 2017   //   by Ivo De Kock   //   actueel, Malick, portret, regisseur  //  No Comments

DAYS OF HEAVEN

Met een oeuvre van amper 4 films, legendarische mediaschuwheid, 20 jaar zelfgekozen exil en onverschilligheid tegenover Hollywood, is Terrence Malick een even excentriek als enigmatisch filmmaker. Zijn visuele en poëtische symfonieën Badlands, Days of Heaven en The Thin Red Line herschreven de filmtaal. The New World is volgens de picturale dichter een pure filmervaring die over het publiek rolt.

TERRENCE MALICK

“Ik wist dat The New World (2005) een traag, golvend tempo zou hebben,” zei Terrence Malick n.a.v. de première in Bartlesville, Oklahoma, “Leef je in, laat je overspoelen. Het is meer een filmervaring. Ik laat je voor jezelf zorgen, je moet zèlf zaken uitpuzzelen”. Een betekenisvol citaat omdat het illustreert hoe de legendarische cineast de relatie tussen film en publiek ziet. Maar het is ook een belangrijke quote omdat Malick nooit met de pers praat en de lokale ‘Examiner’ verder kon optekenen dat hij “nog heel wat films wou draaien” maar “we zullen zien hoeveel ik er zal mogen maken”.

Deze schaarse opmerkingen, geregistreerd ver van zijn gehate Hollywood, zullen Malicks enigmatisch imago niet vernietigen. Amerikanen zien hem als een J.D. Salinger-figuur, een artistieke zonderling die vlucht uit de door media beheerste wereld. Europeanen leggen een link met Stanley Kubrick, de visionaire cineast die ook teruggetrokken leefde en bij wie eveneens reikhalzend werd uitgekeken naar elke nieuwe film. Met amper 4 films op 32 jaar is Malick nog minder productief dan perfectionist Kubrick.

BADLANDS

Terwijl zijn twintig jaar durende verdwijntruc én zijn weigering om zich te laten portretteren of om mee te werken aan documentaires (zoals Rosy-Fingered Dawn: a Film on Terrence Malick van Luciano Barcaroli & Carlo Hintermann) hem nog mysterieuzer maken dan de al erg mediaschuwe Kubrick. Een grap van Billy Weber illustreert dat perfect. Over de afwezigheid van de cineast (er was zelfs geen portret voorhanden) tijdens de Oscaruitreiking zei de monteur van The Thin Red Line: “Ik wist wat ik ging zeggen: Ik zou Terrence Malick willen bedanken, maar ik heb hem helaas nooit ontmoet!”

Toch is Terrence Malick geen wereldvreemde cineast. Hij is een existentiële filmmaker die met poëtische filmtaal de menselijke natuur haarscherp analyseert. Met dank aan Martin Heidegger, de filosoof die door Malick vertaald werd en wiens werk een bron van inspiratie vormde. Net zoals de realistische schilderijen van Edward Hopper, de expressionistische speelfilms van Friedrich Murnau en de natuurdocumentaires van Robert Flaherty. Malick is niet alleen een visueel dichter maar ook een tijdreiziger, iemand wiens symfonische cinema ons helpt reizen door de tijd en daar ook héél nadrukkelijk tijd voor neemt.

THE THIN RED LINE

Vandaar dat “traag, golvend tempo”. Waardoor de tijd, zowel de duur van het gebeuren als de periode waarin alles zich afspeelt, deel gaat uitmaken van de filmervaring die hij creëert. “Malick spreekt via zijn werk” stelt Badlands-actrice Sissy Spacek wanneer de zwijgzaamheid ter sprake komt van de cineast die collega Martin Sheen ziet als “een filmdichter”. Een “compromisloos kunstenaar” vult
production designer Jack Fisk aan, terwijl Billy Weber aanstipt dat Malick “zoveel van fotografie kent als een fotograaf, en zoveel van production design weet als een production designer”.

Toen Malick in 1969 zijn filmopleiding startte aan het American Film Institute had hij ook al filosofiestudies én jobs als journalist en vertaler achter de rug. Hij liet zich opmerken door veelzijdigheid én perfectionisme. Maar vooral ook door zijn opvatting dat narratieve cinema de kracht bezit om de realiteitswaarneming te verstoren en in vraag te stellen. In zijn roadmovie Badlands (1973) creëert de debuterende Malick een afstand tussen de kijker en het centrale duo Kit-Holly, twee vervreemde jongeren die een spoor van dood en vernieling achterlaten tijdens hun vlucht door Montana.

THE NEW WORLD

Malick vernietigt niet alleen de romantische identificatie, hij deconstrueert tevens het heroïsche mannelijkheidsprincipe én keert de strijd tussen mens en natuur om. Een aantal dingen wordt daarbij nadrukkelijk losgekoppeld: fantasie en realiteit, mooie natuurbeelden en gruwelijke moorden, actie in beeld en voice-over commentaar.

In het bijbelse liefdesverhaal Days of Heaven (1978) ontvlucht een trio na een gewelddaad de stad om in een idyllische natuuromgeving tot rust te komen. Maar gevoelens (liefde, jaloezie, haat) verstoren het paradijs en verscheuren de personages. Malick heeft geen melodrama op het oog, veeleer wil hij een elegisch verhaal over verlies vertellen. Gesitueerd in een mooi Texaans landschap, met tarwe dat een speelbal wordt van de wind en amper de schrijnende eenzaamheid en het dreigende noodlot verbergt.

BADLANDS

De fataliteit is nog groter in het oorlogsdrama The Thin Red Line (1998), waar Malick gruwel onthult in de donkere kern van de natuur. Met gemartelde soldatenlichamen en -geesten als gevolg. Tijdens de strijd om een heuvel worden militairen insecten verdwaald in het wiegende gras terwijl de heuvel verandert in een levend monster. Verkenners lijken te worden neergeschoten door het regenwoud en gruwel wordt aangekondigd door de ontdekking van dode lichamen. Spanning vloeit niet voort uit actie maar wel uit fataliteit.

Die mythologische staat der dingen wordt door Malick benaderd vanuit zoölogisch en botanisch standpunt. De protagonisten van Badlands, Days of Heaven en The Thin Red Line ondernemen allemaal een existentiële zoektocht. Ze verlaten hun alledaags leven en gaan op zoek naar een ander leven, een nieuw (zelf)bewustzijn en een bestaansreden. De Malick-held worstelt met zijn outcaststatus en zoekt een spirituele plaats in een wereld beheerst door vervreemding, geweld en dood. Om vast te stellen dat ie slechts een nietig stofdeeltje in een brutaal universum is.

DAYS OF HEAVEN

Malick keert hierbij de Amerikaanse frontiermythe om. Het is niet het individu dat de natuur verovert maar het landschap dat de mens verslindt. In Badlands en Days of Heaven is er sprake van rebellie, vrijheid, vlucht uit het verleden, de nieuwe wereld én mogelijkheden van transformatie. Maar Malick is de regisseur van de problematische mythe en tegenstrijdige verlangens. Vrijheid botst met restricties, zwerven met zich vestigen en individualisme met conformisme. Daarnaast blijft de natuur onverschillig bij menselijke chaos. Terwijl geweld, schoonheid en dood verstrengeld zijn.

In The Thin Red Line stelt soldaat Witt de vraag “wat is die oorlog in het hart van de natuur?” De oorlog in en buiten het dier ‘mens’. De soldaten zijn vaders en zonen. Vaders beschermen of vernietigen hun zonen. Oorlog is een middel voor ouderen om van jongeren af te raken. Ondanks de aanwezigheid van al deze concepten is de cinema van Malick erg zintuiglijk en poëtisch. De visuele dichter voert met sterke beelden, ritmische off-screen stemmen en ambigue personages de kijker mee naar een spiritueel rijk en “doet ons gevoel voor mysterie herleven” (dixit Martin Sheen).

THE THIN RED LINE

Films van Malick zijn zo uitgesproken visueel dat ze meer gericht zijn op aanvoelen dan op begrijpen. Gevoelens primeren op betekenis en daardoor sluipen ook onduidelijkheid en ambiguïteit binnen. Voor eenduidige boodschappen moet je niet bij Malick zijn, hij verkiest het creëren van sfeer boven het geven van verklaringen. Zo gaat hij in Badlands niet op zoek naar een verklaring voor het gewelddadig gedrag van de jongeren.

Tegelijk ontbreekt elk moreel oordeel. Waarden en rechtvaardigheden zijn voor Malick immers kunstmatige constructies en gedrag wordt niet psychologisch gemotiveerd. Elementen die doorgaans als verklaringen worden opgevoerd (vervreemding, eenzaamheid) zijn hier verbonden met het menselijk bestaan en niét met de individuele psyche. Een quasi mystieke band met het bestaan, met de natuur, zorgt voor zingeving. Door de natuurbeelden van Badlands en Days of Heaven worden personages nietig. Hun vergankelijkheid contrasteert met de eeuwige natuur zonder dat daar een oordeel aan verbonden wordt.

THE NEW WORLD

Malick breekt met traditionele narratieve cinema door tekens anders te gebruiken en identificatie te vernietigen. Bovendien is zijn antispectaculaire stijl gericht op abstrahering. Het doorbreken van identificatie gebeurt via voiceover commentaren, imposante natuurbeelden en onpopulair gedrag. De dromerige kwaliteit van The Thin Red Line ontstaat door de kloof tussen beeld en geluid. Tekens worden losgekoppeld van betekenis zodat ze niet verwijzen naar ideeën maar naar de poëtische schoonheid van (natuur)beelden. En naar de kracht van beelden, hun vermogen om op een onbemiddelde manier de kijker aan te spreken.

BADLANDS

Voor Malick is het een poging om terug te keren naar de stomme film, naar de periode voor de scheiding tussen fictie en documentaire. Op zoek naar de onbemiddelde weergave van de realiteit, naar zuivere beelden. Beelden die de kijker niet aanspreken via van buitenaf opgelegde betekenissen maar via sfeer, schoonheid en gevoelens. Zonder metaforen, symbolen of connotaties. Zijn films laten niet zien hoe de wereld in elkaar zit maar wèl waar dingen vandaan komen en hoe ze voor leven zorgen.

De cinema van Malick vraagt inspanningen van een kijker die gewoon is met verklaringen, morele boodschappen, symboliek, eenduidige personages, glasheldere wendingen en afgeronde verhalen bij de hand te worden genomen. Bij Malick worden personages, conflicten, ideeën en beelden niet verklaard of geduid. Met “ik laat je zèlf de zaken uitpuzzelen” nodigt hij ons uit om ons te laten ‘vervoeren’ door de lyriek van de emoties en de poëtische schoonheid van de beelden.

DAYS OF HEAVEN

Een uitnodiging die ook Holly in Badlands kreeg: “Kit zei me van het landschap te genieten. En dat heb ik gedaan”. Volgens de chef foto (samen met Haskell Wexler) van Days of Heaven, Nestor Almendros, “zei Malick me dat hij het verhaal via beelden wou vertellen. Wat hèèl uitzonderlijk is”. Maar Terrence Malick is nu eenmaal een gedreven visuele dichter.

 

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Filmmagie, n° 560, februari 2006)

THE THIN RED LINE

 

Leave a comment