Problemski Hotel: interview Manu Riche en Dimitri Verhulst

PROBLEMSKI HOTEL: Waarheidsgetrouwe fictie met weinig hoop

Uit een werkverblijf in een Belgisch centrum voor asielzoekers puurde de Vlaamse schrijver Dimitri Verhulst een ironische maar realistische roman die documentairemaker Manu Riche vertaalt in een rauwe brok fictie: “Problemski Hotel toont het leven zoals het is: hopeloos absurd”.

Van een grappige film word je niet noodzakelijk vrolijker. Getuige Problemski Hotel, een bij momenten hilarische Dimitri Verhulst-adaptatie waar volgens de van het dEUS-portret Tempo of a Restless Soul bekende Belgische regisseur Manu Riche “weinig hoop inzit”.

Omdat het leven er getoond wordt als “hopeloos absurd”. Riche weigert de toeschouwer met een goed gevoel en gesust geweten de zaal uit te sturen. Depressief ben je evenmin, daarvoor zit er te veel humor in deze ironische kijk op de donkere kant van het bestaan.

Met de huidige vluchtelingencrisis lijkt de release perfect getimed maar dat is eerder een tragisch toeval. Auteur Dimitri Verhulst (‘De helaasheid der dingen’) publiceerde zijn gelijknamige roman reeds in 2001 en cineast Manu Riche is al jaren bezig met het filmproject.

“Dimitri’s boek gaat over een thema dat al even sluimert in onze samenleving,” zegt Riche, “maar toen ik drie jaar geleden met Steve Hawes aan het scenario begon kon ik een crisis van deze omvang niet voorzien”.

“Dit lijkt een heel actuele film,” vult Verhulst aan, “maar toen ik in 2001 voor het literaire tijdschrift Deus Ex Machina een stuk maakte over deze problematiek, zaten de asielcentra ook al overvol”. Dat leidde in het Kempische Arendonk tot opstootjes van racisme: “De directie van asielcentrum Totem weet die xenofobie aan onwetendheid. Daarom planden ze een literair festival waar schrijvers verhalen over asielzoekers zouden vertellen. Ze nodigden me uit en omdat ik zelf onwetend was verbleef ik eerst een tijdje in het centrum. Ik verzamelde er zoveel materiaal dat het verhaaltje een boek werd. Ook al omdat de problematiek aan mijn ribben bleef kleven”.

Iets wat Verhulst niet voorzien had: “Ik kwam in het asielcentrum mezelf tegen. Ik dacht tegen een stootje te kunnen omdat ik zelf een deel van mijn jeugd in een tehuis doorbracht en vertrouwd was met samenleven in een instelling. Maar ik vond me er plots een verwend nest en ging sneller naar huis dan voorzien. Ik kon het niet meer aan. Er was zoveel miserie, ik werd onnozel na een week”.

Vooral omdat Verhulst geen afstand kon houden: “Ik ga altijd dicht op de mensen zitten. Zo bleef ik nachten op met mensen die om politieke, religieuze of andere redenen afgemaakt zouden worden bij een terugkeer. Ik sprak ook met zichtbaar gefolterde mensen. Het Maqsood personage bestaat echt, zijn ogen zal ik nooit vergeten. Hij zat wekenlang opgesloten in een klein kot in Pakistan, waar ze kleine dosissen peperspray inspoten zodat de ogen uit zijn hoofd branden. Van zoiets afstand bewaren kan ik niet”.

PROBLEMSKI HOTEL: Een absurde kerstfilm

Verhulst wou zijn ervaringen dan ook niet vertalen in een objectief journalistiek stuk maar wel in een subjectief literair werk. Toch zond hij eerst een artikel naar de krant De Morgen “omdat er mensen dood in containers werden aangetroffen en ik het gevoel had dat ik er met mijn neus opzat. Een van de bewoners had zijn container besteld en nam van iedereen afscheid. Ook de directie was op de hoogte maar die zag het als een vrije keuze en wou de toekomst van de man niet in de weg staan. Omdat het zo brandend actueel was schreef ik dat stuk”.

Daarna bundelde Verhulst verschillende losse verhalen en zette hij de realiteit om in fictie omdat “die levens sowieso al gefictionaliseerd zijn. Asielzoekers worden vaak gedwongen om een nationaliteit, afkomst en opleiding te bedenken die hen meer kansen biedt. Ze leven in een leugenachtige wereld met de nodige fictie. Bovendien vond ik literatuur daar krachtiger dan journalistiek. Ik kon het wranger maken door er humor in te steken, wat een journalist ethisch gezien onmogelijk is”.

Via zijn centrale personage, de Ethiopische fotograaf Bipul, plaatste Verhulst zichzelf in het verhaal: “De verteller is een voyeur. Bipul kent als fotograaf het belang en de hypocrisie van een goede foto. Bij de Vietnamoorlog werden de mensen gemobiliseerd tegen de oorlog met de juiste foto, die van het huilende brandende meisje. En nu opnieuw, met het vanuit een perfect perspectief opgenomen beeld van het op het strand aangespoelde verdronken jongetje zien we plots de onzichtbare asielzoeker wèl”.

Zijn verteller “is de voyeur die ik was. Ik verbleef daar om verhalen te sprokkelen en misschien ook net zoals die fotograaf met de missie de wereld beter te maken. Maar op dat moment blijft de fotograaf wel denken aan perspectief en lichtinval zoals ik bezig was met mijn verhaal, met in welke tijd het zou spelen, of het een kortverhaal, toneelstuk of sleutelroman zou worden. Dat is bijna kinky, je voelt je daar vuil bij”.

Vrij onverwacht groeide ‘Problemski Hotel’ tot een bestseller uit. Reeds in 2004 begonnen Verhulst en documentairemaker Manu Riche, die elkaar kenden van een theaterproject, te praten over een mogelijke verfilming.

“Wat me aansprak was dat de roman dicht bij de realiteit staat maar er toch een heel eigen visie op heeft,” aldus Riche, “ik was toen al bezig met de problematiek maar ik vond het in de novelle zo juist en absurd beschreven dat het beter was dan wat ik zelf in mijn hoofd had. Ik zocht iets dat tegelijk in de realiteit zat en er afstand van nam en dat vond ik in het boek”.

Op geen enkel moment overwoog de documentairemaker er een documentaire van te maken “omdat ik vond dat het boek de werkelijkheid overstijgt. Dimitri’s novelle raakt de realiteit maar laat er zich niet door vastpinnen. Zelf verplaats ik me graag van de realiteit naar een meta-realiteit, een surrealisme”.

Mede doordat hij gewend was om voor het tv-programma ‘Striptease’ een ironische kijk op de werkelijkheid te brengen slaagde Riche er vlot in de absurde literaire stijl filmisch te vertalen: “Ook mijn documentaires, zoals Hoge Bomen, introduceren altijd ironie. Ik kan de realiteit heel erg serieus nemen zonder zelf té ernstig te worden. De realiteit van Problemski Hotel is tegelijk zwaarwichtig en absurd. Dat zit ook in het personage Bipul. Een man die vegeteert, niet echt weet waarom hij hier zit en waar hij naar toe kan gaan. Een man zonder hoop die weer gaat leven, opnieuw ontdekt wat verlangen is, wanneer asielzoekster Lidia binnenstapt”.

PROBLEMSKI HOTEL: Let’s Dance

Dimitri Verhulst werd nauw betrokken bij het project. Hij las het scenario in zijn verschillende stadia na, verzorgde de Nederlandse dialogen en vertaalde ook de T.S. Eliot citaten. Die kwamen er omdat Verhulst tijdens de kerstperiode verbleef in het asielcentrum en in zijn boek “ging pingpongen met T.S. Eliots openingszin van ‘The Waste Land’, “April is the cruellest month” omdat dat volgens mij niet april maar wel december is. De kerstmaand met al zijn valse beloftes. In de film sloop er meer Eliot omdat die gedichten beter werken in een filmisch kerstverhaal. In een roman worden citaten snel snobistisch, maar in de film zorgen ze voor een poëtische klank”.

Er zijn nog verschillen tussen boek en film. Zo drong zich 15 jaar later een actualisering op. “De smartphone werd een onmisbaar element in het leven van asielzoeker,s” onderstreept Verhulst, “je bestelt er je container mee, je hebt er een gps, een kompas. Dat futiel lijkend technisch ding verandert het verhaal”.

Dat de verhaallijn van het liefdespaar iets strakker werd lijkt hem een goede zet: “Je bent veel meer bezig met het koppel Lidia/Bipul dan in het boek. Doordat Lidia vroeger arriveert krijg je een mooie spanningsboog”. Riche besloot ook om van Bipul geen fotograaf te maken: “Met een personage zonder geheugen, of iemand die speelt dat hij geen geheugen heeft, kon ik meer kanten uit. Het was een rijker gegeven én ik moest geen informatie geven over zijn afkomst. Ik vond een leeg omhulsel wel interessant. Bovendien wou ik al die personages niet reduceren tot vertegenwoordigers van werelddelen. Ik had zin om de wereld van de vluchtelingen veel groter te maken”.

Verhulst prijst Riche omdat “hij de absurditeit in beelden omzet. Problemski Hotel heeft geen nationaliteit, is geen typisch Vlaamse film. Net zoals Bipul is de film van nergens en van overal”. Dat ziet Riche lichtjes anders: “Ik heb niet zitten zoeken naar een nationale identiteit maar naar een persoonlijke toon. De surrealistische humor en de hardheid maken de film wel heel Belgisch”.

Wat Verhulst aan zijn land doet denken is de Kafkaiaanse bureaucratie en het feit dat je papier moet hebben om iemand te zijn: “Dat is de nieuwe gedachte in de wereld, papier. Ik vond dat een van de zeer aangrijpende dingen in Stefan Zweigs ‘De wereld van gisteren’, in 1914 was er plots een paspoort. Waarom? We zijn het gewoon, maar eigenlijk is het absurd dat je een papier moet hebben waarop staat wie je bent”.

Voor Riche was de centrale locatie, een oud Brussels bankgebouw dat vlak na de opnamen werd gesloopt, een godsgeschenk: “Een documentaire zou gedraaid zijn in een echt asielcentrum maar ik wou weg van die stereotiepe omgeving zodat de kijker zich afvraagt waar die mensen zich bevinden en wat er met hen gebeurt. Met de locatie was de toon van de film gezet. Het gebouw is een personage en zorgt voor een bevreemdende, onwerkelijke sfeer”.

Enkele bizarre rode draden – een kerstboom die steeds verhuist en een joggende vrouw – maken het verhaal universeel. “Problemski Hotel is meer een film over de condition humaine dan over reële vluchtelingen,” aldus Riche, “hun verhaal is ons verhaal”.

Alleen bekijken de asielzoekers de wereld met tegelijk verwonderde en nuchtere ogen: “Er kruisen twee werelden die niet in elkaar passen, daardoor zit er absurditeit en humor in. Problemski Hotel is geen tragedie. Al is de toon donker en blijft het onzeker of het liefdesverhaal iets verandert aan Bipuls situatie”.

Zoals ook Riche en Verhulst twijfelen of hun aanklacht iets in beweging zal brengen. “Wanneer je met kunst bezig bent is het moeilijk om geen spiegel te maken,” reageert Verhulst op de vraag of hij de samenleving een spiegel wil voorhouden, “maar alles hangt af van de kijker; wanneer mensen er niet in willen zien sta je daar met je spiegel!”

IVO DE KOCK

(artikel verschenen in De Filmkrant, februari 2016

online: http://Problemski Hotel)

PROBLEMSKI HOTEL: Brussels by Nightfall