‘The Batman’ van Matt Reeves: Een Bat-signaal van hoop in een rotte wereld

Comic verfilmingen blijven ons overspoelen. Dat levert steevast popcorn vertier op maar zelden grote cinema. Laat staan boeiende commentaar op het tijdsgewricht zoals ‘Joker’, het oorsprongsverhaal waarmee Todd Phillips de samenleving een grauwe spiegel voorhoudt. ‘The Batman’ is minder subversief maar door van de norse vleermuis een twijfelende detective te maken duwde regisseur Matt Reeves het superhelden multiversum kundig uit beeld.

Superhelden groeiden uit tot een populair aspect van de hedendaagse entertainment cultuur. Net zoals strips versmelten comic book-superhelden-films – die draaien rond heroïsche personages met buitengewone krachten zoals Superman, Wonder Woman, The Flash, Aquaman, Iron Man e.a. Captain America’s – sciencefiction en surrealisme, fantasie en wetenschap in een visueel fantasme waarin menselijke goden worstelen met het concept van de maakbare wereld. Echt interessant wordt het daarbij enkel wanneer die worsteling ook een botsing wordt.

Ballade van een clown

Zoals in Joker (2019), een karakterstudie waarin antiheld Arthur Fleck reageert op de psychose van de samenleving, op het geweld dat hem wordt aangedaan. De ballade van de moordende clown legde de vinger op een heersend gevoel van woede, pijn en frustratie. Of zoals cineast Todd Phillips in Empire zei, “it was a movie that connected with the world.” Maar “vooraf had ik nooit gedacht dat de film zou doen wat hij gedaan heeft.”

Hollywood leerde de les niet dat films die een gevoelige snaar raken ook commercieel succesvol kunnen zijn. Het ging rustig door met films die superhelden met superlatieven verbonden. Meer helden, werelden en actie à la Doctor Strange and the Multiverse of Madness (2022) en Thor: Love and Thunder (2022). Meer van hetzelfde zoals het nieuwe, diverse, team van superhelden in Eternals (2022).

Gotham (Bat)man

Niemand zat eigenlijk te wachten op de zoveelste comeback van de boze vleermuis. Zeker nadat Batman zijn eigenheid kwijtspeelde via Batman v Superman (2016) avonturen. Maar de huilende en bloedende kluizenaar van The Batman (2022) is een verademing. Ook al slaagt regisseur-scenarist Matt Reeves (van het verdienstelijke Dawn of the Planet of the Apes) er niet helemaal in zijn sombere trip ook een subversief kantje te geven. En al weet de cineast de filmische kracht van de als existentieel drama gepresenteerde Dark Knight trilogie van Christopher Nolan niet te benaderen.

Als stripheld evolueerde playboy miljonair Bruce Wayne, aka Batman, in een naar New York gemodelleerde grootstad Gotham waar een trauma én gespuis hem met een nooit eindigende missie opzadelden. Met name voorkomen dat dit oord van verderf het stedelijk leven totaal ondraaglijk maakt. De grens tussen bescherming, zuivering en wraak vervaagt daarbij, de (morele) beschermer lijkt vaak een (psychotische) geweldenaar op maat van een gewelddadige hel. Die ambivalentie kaartte Christopher Nolan aan in Batman Begins (2005), The Dark Knight (2008) en The Dark Knight Rises (2012) maar verdween weer bij Batmans Justice League lidmaatschap.

De caped crusader

In The Batman strijdt onze (anti)held met zowel een gestoorde seriemoordenaar, als met een crimineel syndicaat plus ook een legertje corrupte agenten en ambtenaren. Maar de zweterige, onverzorgde en onzekere Batman vecht vooral met zichzelf. In een donker, luguber, vuil en regenachtig Gotham dat die inwendige strijd weerspiegelt. De donkere kant lonkt immers. Chaos en corruptie heersen, moord (met de burgemeester als doelwit) is verbonden met macht en de zonden van de vaders zouden wel eens erfelijk kunnen zijn.

Terwijl de stad zo groot en complex oogt dat Batmans missie onsystematisch en ongericht lijkt. Maar gelukkig is er nog altijd ‘keuze’, en dus hoop. Dat geeft het nachtelijke, tussen de wolken geprojecteerde Bat-signaal een extra dimensie. “Fear is a tool. When that light hits the sky, it’s not just a call. It’s a warning.” Aldus Batman. In een voice-over geeft de caped crusader toe angst én zijn imago te gebruiken als een wapen, als een afschrikkingsmiddel: “They think I am hiding in the shadows, but I am the shadows.”

Verslaafd aan zichzelf

De duistere beschermer als een terrorist, als iemand die gehypnotiseerd is door zijn eigen mythe. Dat is de Bruce Wayne die The Batman op ontluisterende manier ontmaskert. Niet toevallig omschreef hoofdacteur Robert Pattinson zijn personage als “een junkie. Hij gelooft echt dat hij een ander wordt in dat pak. Hij is verslaafd aan die persoon, aan die gemoedstoestand.” Batman is net als Gotham city “a state of mind.” Zijn butler Alfred toont zich sceptisch en enkel hoofdinspecteur Gordon gelooft onvoorwaardelijk in de man die door politieagenten een griezel wordt genoemd.

Reeves schetst zijn protagonist als een gekweld nachtdier, maar ook als een beginneling die zijn weg zoekt. The Batman is (i.t.t. Joker) geen oorsprongsverhaal, al zien we kort de moord op zijn rijke ouders in een donkere steeg en neemt de butler de rol van surrogaatvader op zich. Schuldgevoelens, traumaverwerking en de symboliek van het masker worden evenmin uitgespit. De focus ligt op het coming of age verhaal. “Ik wou de kijker in het eerste jaar van Batman plaatsen,” stelt Matt Reeves in filmtijdschrift Sight & Sound, “hij heeft net zijn eerste jaar achter de rug en begint aan zijn tweede.” In de greep van verslavingsgedrag en nog een tikkeltje naïef.

Hoog ‘noir’ gehalte

Net als Joker gaat The Batman de straat op. Om er vuil, regen, duisternis en geweld te vinden. Bloed, zweet en tranen te laten. “De film bevat een soort noir kwaliteit die ontbreekt in de andere Batman films,” zegt Reeves, “en hij is een detective.” Een speurder die ontdekt wat er achter de schermen, in donkere clubs, speelt en die zoekt naar zelfcontrole. “Hij heeft nog veel te leren,” aldus de cineast, “hij zit vol onrust, worstelt met zichzelf. Een van de grootste tegenstanders, een van de sterkste krachten die hij bekampt, is hijzelf.”

Niet toevallig refereert The Batman aan Hollywoods neo-noir films uit de jaren zeventig en tachtig. Echo’s van Chinatown, Dirty Harry, The French Connection, Death Wish en Prince of the City plaatsen de mensenschuwe kluizenaar als detective opnieuw in een wereld waar hij even verloren ronddwaalt als in zijn veel te grote mansion verscholen achter immense hekken. De bitterheid en de rauwheid van die neo-noirs (én de vuige seventies New York sfeer van Joker) is van de partij, maar op het vlak van sociale commentaar scoort The Batman minder.

Duivelse samenzwering

Superschurk ‘The Riddler’ belandt uiteindelijk tussen de gekken in een asiel (met een andere Batman nemesis als buurman) maar is merkwaardig genoeg ondanks zijn psychotisch gedrag niet zo gek en irrationeel. Het is zelfs een rationeel man-met-een-plan. Gekruid met een dosis complotdenken en een portie wraakzucht. “Het idee van de Zodiac Killer als iemand die een agenda heeft,” stelt Reeves, “dat is de echte wereld versie van de Riddler.”

Batman kampt daarbij met zijn eigen ambiguïteit maar ook met zijn zinloos geworden rol. Want daar waar Wayne aanvankelijk (in de strips) een conformistische held was, een ordehandhaver die het maatschappelijk bestel overeind helpt houden, is die burgerlijke orde hier zelf extreem en onherstelbaar corrupt. Gangsters, corrupte ordehandhavers en zelfs vader Thomas Wayne blijken verwikkeld in onfrisse praktijken. Net als Joker is The Batman zo een perfecte film voor complottijden. Maar in tegenstelling tot Phillips viseert Reeves meer schuldige figuren dan haperende systemen en onrechtvaardige structuren.

Een teken van hoop

Aan het einde van The Batman zien we voor het eerst de zon. Met dat licht borrelt ook een ‘komt wel goed’ gevoel op. Een verliefde blik tuurt in de achteruitkijkspiegel en hoop verschijnt aan de horizon. Reeves verwijst in een making of documenaire op de Blu-ray naar de Warner gangsterfilms uit de jaren dertig-veertig (The Public Enemy, White Heat) en de noir romans van Raymond Chandler, Dashiell Hammett en James M. Cain. Maar het pessimisme en het sociaal-realisme van die werken ontbreekt hier.

“We moeten het vertrouwen van mensen in onze instellingen, in onze verkozenen en in elkaar herstellen” orakelt Batman aan het slot. Best mogelijk dat de filmmaker de bestorming van het Capitool en de groeiende polarisering van de Amerikaanse samenleving voor ogen had en de kijker met hoop de zaal wou uit sturen. Maar daardoor mist Matt Reeves de kans op urgente sociale commentaar.  Jammer, want verder is The Batman best wel een sterke film.

IVO DE KOCK

THE BATMAN van Matt Reeves. USA 2022, 176’. Met Robert Pattinson, Zoë Kravitz, Jeffrey Wright, Jayme Lawson, Paul Dano, John Turturro, Andy Serkis, Peter Sarsgaard. Scenario Matt Reeves & Peter Craig naar Bob Kane & Bill Finger. Fotografie Greig Fraser. Montage William Hoy & Tyler Nelson. Muziek Michael Giacchino. Blu-ray extra’s documentaires, verwijderde scènes met commentaar; Distributie Warner.

ETERNALS van Chloé Zhao. USA 2021, 156’. Met Gemma Chan, Angelina Jolie, Richard Madden, Salma Hayek, Kit Harington. Scenario Patrick Burleigh, Ryan Firpo, Kaz Firpo & Chloé Zhao. Fotografie Ben Davis. Montage Dylan Tichenor & Craig Wood. Muziek Ramin Djawadi. Extra’s Blu-ray: documentaires, verwijderde scènes, audiocommentaar. Distributie Marvel.