Ali Asgari over ‘Terrestrial Verses’: “Macht moet je in vraag blijven stellen”

In mei rolde het filmfestival van Cannes de rode loper uit voor de Iraanse filmmakers Ali Asgari en Alireza Khatami. ‘Terrestrial Verses’, hun in zwarte humor gedrenkte schets van machtsmechanismen in het algemeen en het absurde Iraanse systeem in het bijzonder, kreeg wereldwijde lof. Maar bij zijn thuiskomst in Teheran moest Asgari zijn paspoort inleveren en kreeg hij een filmverbod opgelegd. Begin maart mocht Asgari toch naar België reizen naar aanleiding van de release van ‘Terrestrial Verses’ én zijn vorige ‘Until Tomorrow’. We spraken hem in Brussel. “Als filmmaker en burger moet je macht en regels in vraag blijven stellen.”

“We hebben samen met onze producenten besloten om de film in het buitenland te vertonen (n.v.d.a. zonder toelating van de Iraanse overheid). Misschien levert ons dat in Iran problemen op maar we vonden dat Ballad of a White Cow een leven moest hebben.” Dat vertelden Maryam Moghadam en Behtash Sanaeeha ons anno 2021 in Gent. Wat bleek: de scenarist-regisseurs werden bij hun terugkeer zwaar onder druk gezet en mochten dit jaar het land niet uit om hun nieuwste film, My Favourite Cake, voor te stellen in Berlijn.

Filmmakers onder vuur

Intimidaties, pesterijen, verboden en straffen zijn schering en inslag in Iran. Regisseur Jafar Panahi (No Bears) is het favoriete doelwit van het theocratisch regime maar ook Saeed Roustayi (Leila’s Brothers), Mohammad Rasoulof (There is No Evil) en Mostafa Alheamad (Poosteh) werden al geviseerd. En na Cannes 2023 voegde Ali Asgari zich bij het rijtje.

Het besef dat er voor je gesprekspartner consequenties (kunnen) zijn neem je mee als interviewer. Maar regisseur-scenarist Ali Asgari verrast met zijn openheid, zijn passie en zijn onverschrokkenheid. “Ik laat me niet tegenhouden,” klinkt het op een regenachtige dag, “Terrestrial Verses is een film die Alireza Khatami en ik moesten maken. Kost wat kost.”

Ali Asgari (°1982) maakte naam met een reeks kortfilms (o.m. The Baby en het in Nederland gedraaide Over mij) en sociaal-realistische drama’s als Disappearance (2017) en Until Tomorrow (2022). Twee films waarin vrouwen dreigen te bezwijken onder sociale druk en morele overheidsterreur. Uit vrees voor verstoting kiest een zwangere vrouw in Disappearance voor abortus terwijl in Until Tomorrow een alleenstaande moeder haar baby verborgen tracht te houden voor haar ouders wanneer die onverwacht op bezoek komen.

Kafkaiaanse absurditeit

Het meer  poëtische en satirische Terrestrial Verses (2023) schetst in negen episodes via de confrontaties tussen doorsnee burgers en vertegenwoordigers van officiële instanties de impact van autoriteit en machtsmisbruik op gewone levens. Ambtenaren, leraars, werkgevers, agenten en censuurcomité vertegenwoordigers maken duidelijk wat de culturele, religieuze en institutionele beperkingen zijn waar burgers in het hedendaagse Iran van geboorte tot dood mee worstelen.

Die levenscyclus vormt een rode draad door Terrestrial Verses en linkt de Kafkaiaanse absurditeit van situaties aan subtiele vormen van verzet. Waarbij een generatiekloof blijkt in de strijd voor persoonlijke vrijheid en tegen totalitarisme. Het woord speelt hierbij een belangrijke rol (elke episode is een debat) maar beelden zeggen vaak nog meer. Zoals in de tweede episode, ‘Selena’, waar een jong meisje met Disney T-shirt danst terwijl haar moeder en een verkoopster een schooluniform-met-sluier aanbrengt. Alhoewel ze langzaam verdwijnt in het uniform blijft ze levendig en bijzonder.

Het persoonlijke is politiek

“Ik praat niet over politiek” zegt een agent, die een vrouw convoceert omdat ze zonder sluier met de auto zou gereden hebben, als antwoord op haar ‘wat is een private ruimte in dit land?’ vraag. Maar het persoonlijke is heel duidelijk politiek in Terrestrial Verses. Terwijl religie, ideologie en vooral macht de persoonlijke sfeer kleuren.

“Ik ben hier om te bepalen of je normaal bent” zegt een bureaucraat die freakt op tattoos en Disney T-shirts. “Mijn handtekening kan je een job bezorgen” zegt een personeelschef dan weer terwijl een ambtenaar van de burgerlijke stand David als naam weigert “omdat het een buitenlandse cultuur zou promoten.”

Het resultaat is een film die tegelijk grappig en tragisch is, die apocalyptisch oogt maar toch hoopvol is. Met een overheidsapparaat dat burgers als slaafse pionnen wil casten maar stuit op weerbarstigheid en verzet. Humor is een machtig wapen voor een vrije geest. Dat illustreert Terrestrial Verses en bevestigt Ali Asgari tijdens ons gesprek.

Een verhaal van vergunningen

Een legendarische anekdote uit de filmgeschiedenis is die waar de producent van Mogambo (1953) aan John Ford kwam vertellen dat hij achter was op het draaischema. Waarop de regisseur het scenario nam, er een aantal pagina’s uitscheurde en zei “Now we’re on schedule!”. Dacht je daaraan bij het achtste (‘Ali’) segment in Terrestrial Verses waar een filmmaker bij een discussie over een draaivergunning ‘ongeoorloofde’ scènes uit het script verwijdert?

Ali Asgari: “Ik ken de anekdote en zie ze als symbolisch voor de relatie tussen filmmakers en producenten. Censuur is niet altijd ideologische censuur, ook in westerse landen leidt de strijd tussen regisseurs, scenaristen en producenten vaak tot zelfcensuur. In Iran is het eenvoudig: om een draaivergunning te krijgen moet je toelating vragen aan het Ministerie van Cultuur. De argumenten waar je mee te maken krijgt zijn politiek en ideologisch.

Maar elders is de inmenging vaak subtieler, werkt er een vorm van zelfcensuur in de naam van het potentiële commerciële succes van een film en worden thema’s, filmstijl en casting geviseerd. Het segment in Terrestrial Verses wil duidelijk maken dat Iraanse filmmakers in een onmogelijke positie worden geplaatst door de onwrikbare houding van de bureaucraten die filminhoud censureren.

(Co-regisseur) Alireza Khatami en ik focussen op het door een autoriteit gecontroleerde persoonlijke leven van mensen. Je ziet de controleurs niet maar je merkt de impact van hun houding. Dat is nadrukkelijk zo in Iran maar ook wanneer je een camera plaatst in gelijk welk ander deel van de wereld stuit je op dergelijke verhalen.”

De impact van ideologie en controle op persoonlijke levens vormde reeds de rode draad door je vorige films, Disappearence en Until Tomorrow, waar je personages door Teheran dwalen. Was er een specifiek idee of beeld dat je inspireerde om bij Terrestrial Verses dit gegeven vanuit een andere insteek te benaderen?

“Eigenlijk begon alles met de filmmakers scène waar we het over hadden. Alireza Khatami, die geboren is in Iran en nu woont in Canada, kwam naar Iran om een film te maken over zijn vader. Hij heeft een slechte relatie met zijn vader en wilde hem, via zijn verbeelding, vermoorden en verwerkte de moord in zijn scenario.”

Controle en censuur

Zoals in het ‘Ali’-segment, iets waar de censor meteen op springt. Dat is dus waargebeurd?

“Het verhaal is authentiek. Toen Alireza in Iran aankwam moest hij zijn scenario voorleggen aan de censuurcommissie van het Ministerie van Cultuur. Zij lezen het en zeggen of je de film kan maken of niet. In 90% van de gevallen is het een onafhankelijke productie maar de toestemming is noodzakelijk. Samen met Alireza heb ik verschillende ontmoetingen gehad op het ministerie. Het scheuren van de pagina’s uit het script gebeurde niet maar er was wel een felle discussie over de inhoud. Drie maanden lang.

Het eerste wat ze zeiden is dat de vader niet om het leven gebracht kon worden. In de Perzische en islamitische cultuur is de vader een belangrijke figuur die niet gedood kan worden. Ze vroegen ons daarom die scène te verwijderen. Week na week, gesprek na gesprek. Maar voor ons was dat niet mogelijk, de film draait er rond. Uiteindelijk beseften Alireza en ik dat we misschien wel een vergunning konden krijgen maar geen film zouden hebben. Laten we die film niet maken, besloten we.”

Dat moet een slag geweest zijn.

“Alireza was zeer ontgoocheld maar ik zei hem ‘dit kan een uitgangspunt zijn, laat ons creatief zijn en een eenvoudige film, zonder toestemming, maken’. We waren er snel over eens dat we een film moesten maken over ons persoonlijk leven, over filmmaken maar ook andere dingen waarmee we in de dagelijkse realiteit geconfronteerd worden. We focusten op eenvoudige ideeën die zonder veel geld, zonder buitenopnamen en zonder vergunning konden gerealiseerd worden.

Het eerste idee was een solliciterende man (segment 5, ‘Faezeh’) en dan volgden nog ideeën maar we hadden niet meteen iets dat alles kon verbinden. Avond na avond praatten we daarover tijdens onze wandelingen door Teheran. We lazen ook gedichten uit de Ghazal poëzie, een klassieke Perzische dichtvorm waar vaak voor een debatstijl wordt gekozen. Het draait er rond een discussie tussen twee mensen, waar de ene vragen stelt en de ander antwoordt. Vraag antwoord vers na vers.

Die dichtvorm leek ons filmisch te vertalen. Inhoudelijk, visueel en op het vlak van ritme. Met elf verzen waarvan de meeste draaien rond de dialoog tussen twee mensen over iets belangrijks. Daarbij duiken argumenten op maar ook humor. Want de ene stelt vaak dwaze vragen en de andere repliceert daar slim op. Terrestrial Verses refereert hier aan, het is een gedicht van de toonaangevende poëet Forugh Farrokhzad met een sterke filosofische inslag.”

Scenario en structuur

Hielden jullie vast aan de dialogen van het scenario?

“Tijdens de opnamen werd er geen woord gewijzigd aan de dialogen. Improvisatie was uit den boze want wanneer de ene een woord toevoegt met de andere daar ook op reageren en gaan we een andere richting uit. We hadden een heel specifiek idee over de film. Terrestrial Verses was al in ons hoofd gemaakt toen we op de set stapten. De acteurs zorgden voor nuances maar wat op papier stond werd gerespecteerd. Ook tijdens de montage zijn we niet beginnen veranderen.”

Waarom kozen jullie voor deze structuur. Elf delen met naast een proloog en epiloog negen vignetten?

“Aanvankelijk hadden we 15 episodes. Maar eerst en vooral zagen we het niet als een film van twee uur. Na een uur heeft het publiek het wel begrepen en dan dreig je in herhaling te vallen. Het moest dus korter en we besloten te focussen op dingen verbonden met het persoonlijk leven. Daarom verwijderden we de gesprekken die te theoretisch klonken en voegden een intro en een epiloog toe.

We wilden niet op realistische wijze openen en afsluiten omdat er tussenin al voldoende realistische scènes zitten. Bovendien wilden we breken met de vaste regels van naturalistische cinema en de toeschouwers de zaal uit sturen met vragen en een poëtisch gevoel. Niet met een realistische conclusie.”

Apocalypse Now

Dat slot is verrassend apocalyptisch.

“Vooraf zijn er hints want er wordt gesproken over een aardbeving, over de dag van het Laatste Oordeel, over de dood. Het filmeinde was het moeilijkste om uit te werken. Forugh Farrokhzads gedicht hielp met een passage over “the sun turned cold and the abundance left land”. Die toon was perfect.”

Opmerkelijk zijn ook de stilistische keuzes. Een vast camerastandpunt tot het laatste shot, een personage frontaal in beeld en een 4:3 beeldformaat op het slot na.

“Het was een formele keuze waaraan we vasthielden ook al dachten we er soms aan om iets toe te voegen. Maar we veranderden niet omdat het voordeel van deze aanpak is dat door dingen niet te tonen je de verbeelding van het publiek stimuleert. Een ander argument was dat alle personages achter de camera autoriteitsfiguren waren. Misschien zelfs maar één personage. Ze mogen anoniem blijven omdat ze geen echte personen zijn, ze vertegenwoordigen en symboliseren autoriteit, de heersende maatschappij. Ze hebben een rol te spelen en we wilden hen niet als menselijke wezens tonen. Ze zijn het systeem.”

Door ze te tonen zou ook de non-verbale communicatie beginnen spelen.

“Inderdaad en via lichaamstaal komen ook barsten in beeld terwijl we eigenlijk machines willen evoceren. Een ander element is dat er veel dialoog is in de film en we willen het publiek niet afleiden van het hoofdpersonage dat frontaal in beeld is. Alles moet duidelijk zijn door wat ze zeggen, door hun gezicht en door details zoals hun blik, hun aarzelingen, hun kleding, tattoos, …”

Het deed me soms denken aan een poppenkast, een kader waarin woord en beweging betekenis creëren. En de poppenspeler buiten beeld blijft.

“Exact. Terwijl de poppen de touwtjes trachten door te knippen, proberen te ontsnappen aan de controle van de poppenspeler.”

Clandestien filmen

Dat deden jullie door Terrestrial Verses clandestien te filmen.

“Zonder toestemming en met beperkte financiering door onszelf en vrienden moesten we snel werken. We hadden zes draaidagen en filmden alles in een grote studio. Zo bleven de opnamen onder de radar. Achteraf had ik natuurlijk wel een probleem maar dan kon me niet schelen. Ik wou gewoon deze film maken. Wachten op mogelijkheden die nooit komen heb ik al genoeg gedaan.”

Eens de film af is moet je hem tonen. Of niet. Maar de acteurs komen uiteraard herkenbaar in beeld en de namen van de medewerkers zijn bekend. Dat kan toch gevolgen hebben in Iran.

“Je moet de film net als je script voorstellen aan het ministerie. Maar dat deden we niet, we toonden de film niet. Toen ze hem zagen waren ze er niet tevreden mee. Daardoor krijg je als filmmaker moeilijkheden maar acteurs worden meestal met rust gelaten. Alleen toen actrice Sadaf Asgari tijdens het filmfestival van Cannes (n.v.d.a. waar Terrestrial Verses in de Un Certain Regard sectie liep) haar sjaal uitdeed leverde dat stevige reacties op. Als regisseur kwam ik bij mijn terugkeer wel onder vuur te staan.”

Wordt Terrestrial Verses vertoond in Iran?

“Nee, toch niet in de zalen. Dat is onmogelijk. Maar ik maak mijn films altijd online beschikbaar nadat ze in een aantal landen een bioscooprelease kregen. Daarom ben ik niet zo triest, Iraniërs gaan de film wel te zien krijgen. Niet meteen, maar in de toekomst. Daar ben ik blij om, ook al omdat er een sub tekst in de film zit die alleen Iraniërs kunnen vatten.”

Iraanse binnenpretjes

Had je bij het maken van de film een publiek voor ogen? Wetende hoe onmogelijk distributie in eigen land zou zijn.

“Nee, omdat ik alleen films wil maken en niet bezig wil zijn met wie ze eventueel gaat zien. Maar ik weet natuurlijk dat Terrestrial Verses geen bioscooprelease gaat krijgen in Iran omdat ik de regels van de Iraanse censuur niet wil aanvaarden. Het belette me niet om er dubbele bodems en verwijzingen in te steken die alleen mijn landgenoten begrijpen. Iraniërs zullen de humor ook beter kunnen plaatsen.

In de openingsepisode ‘David’ over het aangeven van een geboorte waar de ambtenaar stelt dat bepaalde namen onmogelijk zijn, hebben de namen die de ambtenaar suggereert een bijbetekenis. Een naam als Khulam Hussain wijst op de afkomst, de lage sociale status van mensen. De andere namen zullen Iraniërs herkennen als belachelijke namen en David is inderdaad een naam die niet aanvaard wordt omdat hij zogezegd een buitenlandse cultuur zou promoten. Dat zijn dingen die buitenlanders ontgaan en waar Iraniërs om lachen.”

Nochtans, voor een Europees publiek mag Terrestrial Verses een zwarte komedie vol absurde humor lijken, voor de Iraanse kijker is dit wel de harde realiteit.

“Ja, het is de realiteit maar we dramatiseren ze. Daarom wilden we niet enkel de realiteit tonen en de mens een triest gevoel geven omdat we die realiteit beleven. De humor slaat meer op de situaties dan op de personages. De situatie is absurd komisch en het personage tracht zich te verzetten tegen de autoriteitsfiguur, tegen het systeem. Het einde van de film draait ook om verzet. Het verzet waar wij als filmmakers ook voor staan.”

Humor en ernst

Het einde van de geboorte aangifte episode is tragisch en triest, met een wanhopige man die naar zijn vrouw belt om te vertellen dat hun gekozen naam niet kan. In volgende episodes duiken er wèl mensen op die macht en kracht ontwikkelen. Wou je wijzen op een evolutie?

“Iraniërs zullen aan de manier waarop hij praat zien dat de man die aangifte komt doen heel weinig macht heeft, hij moet ook naar zijn vrouw bellen van toestemming. Het was ook de bedoeling om te openen met een geboorte en daarna stap voor stap mensen te tonen die groeien. De jongere generatie, en vooral de meisjes, hebben meer macht. Zij vechten openlijker tegen het systeem. Een meisje doet haar sjaal af en een ander meisje gebruikt haar telefoon als wapen om zich te verweren.

Het gaat om deze nieuwe generatie die niet meer te controleren valt. Ze zijn strijders, ze vechten tegen het systeem en tegen de macht. Daarom tonen we jongere generaties als machtiger en oudere generaties als zwakker. Door de situatie, door de oorlog zijn ouderen angstiger geworden en geven ze sneller op.”

Sommige episodes, zoals ‘Farbod’ waar de ambtenaar tattoos linkt met geestesziekte, lijken behoorlijk absurd.

“We hebben gewoon de realiteit uitvergroot, dingen overdreven maar alles is gebaseerd op de realiteit. Het oogt soms grotesk maar dat is omdat de situatie grotesk is in de werkelijkheid. De man die zich moet uitkleden wanneer hij een rijbewijs komt vragen is gebaseerd op wat mijn nicht overkwam. Ze vroegen haar om eerst haar handschoenen uit te doen om te zien of ze tattoos had en dan ook om haar shirt uit te trekken. Dat was heel vernederend.

Het punt is dat in Iran alles kan overdreven worden met het systeem als argument. Wanneer je als toerist foto’s maakt op straat kan de politie zeggen dat je een Amerikaans spion bent. Het veiligheidssysteem is een alibi om extreem te reageren. In de naam van strijd tegen westerse invloeden zijn tattoos verdacht.”

Mickey herinneringen

Heb je op dat vlak persoonlijke ervaringen verwerkt in de episodes?

“Ja,  het Mickey Mouse T-shirt dat op kritiek botst komt uit mijn eigen leven. Toen ik een diefstal ging aangeven met een Mickey shirt vroeg de agent me hoe oud ik was en of ik niet beschaamd was met zo’n shirt rond te lopen. Het is verbonden met mijn jeugdherinneringen, waarom zou ik daar beschaamd voor zijn? Alles wordt echter door de bril van ‘vreemde invloed’ gezien en als mogelijk boosaardig beschouwd.”

Over invloed gesproken, heb je het gevoel te werken in de geest van Abbas Kiarostami (Taste of Cherry, Copie Conforme)?

“Door het experimentele karakter van Terrestrial Verses wel. Disappearance en Until Tomorrow waren meer narratief maar nu wou ik een film maken waarbij alles voortvloeit uit cinema. Wanneer we over film praten dan hebben we het altijd over verhalen, mise-en-scène, kostuum ontwerp e.d.. Dat wilden we allemaal uit de film halen terwijl het uiteindelijk nog altijd een film is. Werken met statische shots was onze manier om te experimenteren. Kiarostami experimenteerde constant met het medium.”

Verzet tegen macht

Door beelden te gebruiken om iets over te brengen, niet noodzakelijk een verhaal.

“Als Iraans filmmaker ben je altijd geïnspireerd door Kiarostami. Ook ben je er niet altijd van bewust. Men wijst me op gelijkenissen tussen Terrestrial Verses en het werk van Roy Andersson (You, the Living, About Endlessness). Dat begrijp ik maar het was nooit de bedoeling om hem te imiteren. Deze film was een vonk en we hebben hem zonder veel nadenken uitgewerkt. Bij het maken van films ben je natuurlijk wel beïnvloed door al wat je zag. Zoals Woody Allen zei, ‘we stelen allemaal van elkaar.’”

Wat zou je willen dat kijkers bijblijft van Terrestrial Verses?

“Wanneer ze het politieke standpunt van de film oppikken dan is dat oké, want dat is er. Maar ik zou ook graag hebben dat ze merken wat we op filmisch vlak gedaan hebben. Dat is belangrijk voor ons, want verzet is het centrale thema van de film en we zouden graag hebben dat elk individu een stap verder zet. Zoals wij getracht hebben een stap verder te zetten. We hopen dat het publiek een stap verder zet in zijn verzet tegen macht.”

Naar een westers publiek is de boodschap misschien dat je niet kan zeggen dat dit enkel een probleem in en van Iran is.

“Exact, want zoals ik gezegd heb, je kan de camera overal plaatsen waar er macht is. Waar er macht is zijn er problemen.”

En daar ontstaat verzet.

“Verzet is het leven. Verzet is onze motor. Dat is geen Iraans maar een universeel gegeven.”

Brussel, 11 maart 2024

IVO DE KOCK

UNTIL TOMORROW van Ali Asgari. Iran-Frankrijk-Qatar, 2022, 86’. Met Sadaf Asgari, Amirreza Ranjbarran, Ghazai Shojaei, Nahal Dashti, Milad Moayeri. Scenario Ali Asgari & Alireza Khatami. Fotografie Rouzbeh Raiga. Muziek Ali Birang & Javad Nazari. Montage Ehsan Vaseghi. Productie Ali Asgari, Raphaëlle Delauche, Niki Karimi. Distributie MOOOV. Release 13 maart 2024.

TERRESTRIAL VERSES van Ali Asgari & Alireza Khatami. Iran, 2023, 77’. Met Sadaf Asgari, Bahman Ark, Servin Zabetiyan, Arghavan Shabani, Faezed Rad, Hossein Soleymani, Majid Salehi, Farzin Mohaddes. Scenario Ali Asgari & Alireza Khatami. Fotografie Adib Sobhani. Muziek Masoud Fayaz Zadeh. Montage Ehsan Vaseghi. Productie Ali Asgari & Milad Khosravi. Distributie September Film. Release 20 maart 2024.