Dossier Insomnia. Deel 1: Portret Christopher Nolan, Topografie van de geest

okt 4, 2017   //   by Ivo De Kock   //   actueel, Nolan, portret, regisseur  //  No Comments

CHRISTOPHER NOLAN

Christopher Nolan omschrijft zichzelf als «half Amerikaans, half Engels». Wat zich ook in zijn cinema weerspiegelt. De jonge cineast vertelt noirverhalen vanuit de eerste persoon maar laat de kijker die beeldenstroom toch af en toe evalueren. Zijn drie films nemen ons op half-emotionele, half-intellectuele wijze mee voor een ontdekkingstocht doorheen de menselijke geest. Following (1998), Memento (2000) en Insomnia (2002) brengen de mechanismen en kenmerken van de geest in kaart via een subtiel spel met narratieve structuur en point-of-view.

FOLLOWING

Door in het hoofd van zijn personages te duiken peilt Nolan naar de relatie tussen informatie en interpretatie (Following), tussen verbeelding en herinnering (Memento), tussen moraliteit en waarneming (Insomnia). Filmmaken zat Christopher Nolan (geboren in Londen op 30 juli 1970) blijkbaar in het bloed. Want als zevenjarige begon hij samen met zijn oudere broer de super 8 camera van vaderlief te richten op… zijn speelgoed. Als hobby zou Christopher blijven filmen. Telkens werden de projecten groter. Na super 8 films met echte acteurs (Tarantella) volgden experimentele 16 mm kortfilms (Larceny, Doodlebug).

MEMENTO

Ten slotte besloot Nolan, na het behalen van een universitair diploma Engelse Literatuur, om met een groep vrienden en zelf verdiend geld een «no-budget» langspeelfilm te maken. Dat zwart-wit debuut, de moderne noir Following, werd erg gewaardeerd in het Noord Amerikaanse festivalcircuit. In het spoor van zijn echtgenote trok Nolan naar L.A. waar zijn broer Jonathan hem het verhaal vertelde dat de basis van Memento zou zijn. Financiering en distributie van deze onafhankelijke productie verliepen moeizaam maar de meesterlijk ingewikkelde thriller bleek een onverwachte hit.

INSOMNIA

Memento opende deuren in Hollywood. Warner schoof alle twijfels aan de kant en liet Nolan een remake maken van de Noorse psychologische thriller Insomnia. Met Al Pacino en Robin Williams kreeg de cineast voor het eerst grote acteurs op zijn bord. Insomnia moet dan ook zijn doorbraak naar een ruimer publiek worden. Wat niet belet dat Christopher Nolan nog altijd hetzelfde soort films maakt. Noir-thrillers met een inventieve narratieve structuur waarin subjectiviteit centraal staat. Toeval is dat niet. Het film noir-genre leent zich immers perfect voor de subjectieve benadering die Nolan voorstaat.

FOLLOWING

Alles draait er rond angst voor het onbekende en onzekerheid omtrent wat zich in een duistere wereld afspeelt. De personages bevinden zich in een doolhof en tasten in het donker. Bewust bewaart Christopher Nolan geen afstandelijk overzicht; hij neemt de toeschouwer mee in het labyrint. Het verhaal wordt telkens grotendeels verteld vanuit het standpunt van het hoofdpersonage. Aangezien die protagonist steevast geestelijk uit evenwicht is, blijkt die blik ook verstoord. Het innemen van de point-of-view van een psychisch getormenteerde held toont vertrouwde dingen vanuit een ongewone invalshoek, creëert een subjectieve werkelijkheid en maakt het verhaal onbetrouwbaar.

MEMENTO

De subjectiviteit bepaalt ook de constructie van de film. In elk van zijn drie films kiest Nolan voor een structuur die het de kijker mogelijk maakt zich in te leven in de manier waarop de geest vande protagonist werkt. De vormgeving is soms origineel, maar altijd functioneel. Verbazen, verrassen of verwarren is niet het opzet. Wél het creëren van een intense kijkervaring waarbij beleving en interpretatie in beweging blijven.

INSOMNIA

In Following vertelt Nolan op niet-lineaire wijze het verhaal van een schrijver die onbekenden volgt en observeert. Tegelijkertijd krijgen we het begin, het midden en het einde van het verhaal te zien: drie verschillende mensen worden op verschillende momenten gevolgd. Informatie en tijd worden losgekoppeld in deze gefragmenteerde chronologie. Het verhaal groeit organisch doordat details ingevuld geraken en narratieve verbindingen worden gelegd tussen personages, situaties en objecten. Zo evolueert het verhaal in alle richtingen i.p.v. één, chronologische, weg te volgen.

FOLLOWING

Memento gaat twee richtingen uit: achteruit en vooruit. Het verhaal van de op wraak beluste man met een falend kortetermijngeheugen wordt van achter naar voren verteld. De gebeurtenissen volgen in omgekeerde orde. Elke scène heeft daardoor twee cliffhangers: het startpunt dat naar een volgende scène verwijst en het eindpunt dat inhaakt op een vorige scène. Deze terugkeer in de tijd evoceert met kleurbeelden de subjectieve blik van de hoofdfiguur. Parallel hiermee wordt, in zwart-wit en met een afstandelijke camera, chronologisch informatie verschaft. Kleur en zwart-wit, vooruitgang en terugkeer ontmoeten elkaar in een (misleidende) expositiescène vlak voor het einde van de film.

MEMENTO

Via parallelmontage springt Nolan van de ene richting op de andere, terwijl hij met flashbacks terugkeert naar een periode voor het begin van de film. Exacte situering in de tijd ontbreekt bij deze flashbacks doordat Nolan het standpunt van de man-zonder kortetermijngeheugen inneemt. Dat zijn ziekte, waarbij het geheugen indrukken maar kort kan bijhouden, echt bestaat is irrelevant aangezien Nolan geen waargebeurd verhaal of freak schouwspel wil presenteren. Voor de cineast is het een metafoor en een manier om het publiek in een verwrongen geestesgesteldheid onder te dompelen. De kwaal verminkt zowel de waarneming als de visie op de werkelijkheid. De kijker ziet de geestelijke toestand van hoofdpersonage Leonard vanuit diens hoofd.

INSOMNIA

Door het verhaal omgekeerd te vertellen (door wat er gaat gebeuren te tonen voor we zien wat er net is gebeurd), onthoudt de regisseur zijn publiek de informatie die ook de protagonist ontglipt. Wat leidt tot voorbarige acties en foute conclusies. De kijker beseft, door de parallelle blik, de fragiliteit van de geest en de bedrieglijkheid van de waarneming. Dat ontgaat Leonard. Hij gelooft zijn kortetermijngeheugen te kunnen vervangen door een systeem van nota’s, foto’s en tatoeages. En via herhaling instinctief gedrag te creëren. Maar zonder herinneringen weet hij niet wie hij is. En zonder context worden zijn acties zinloos.

FOLLOWING

Christopher Nolan leidde het gedrag van Leonard af van zijn eigen dagelijkse gewoontes en vergrootte de onbetrouwbaarheid van het geheugen uit. Het einde van Memento biedt geen objectieve waarheid en wat voorafging draait rond de spanning tussen onze subjectieve kijk op de wereld en ons vertrouwen in een objectieve realiteit. De filmmaker reikt geen afgeronde verklaring aan maar wijst op een probleem: verbeelding manipuleert herinneringen. Leonard zit met het romantische beeld van de heroïsche wreker in zijn hoofd maar wraak is een betekenisloze notie buiten zijn geest. «Ik moet geloven in een wereld buiten mijn geest. Ik moet geloven dat mijn daden nog zinvol zijn ook al kan ik ze me niet herinneren. Ik moet geloven dat de wereld nog bestaat wanneer ik mijn ogen sluit».

MEMENTO

Deze slotmonoloog verwijst naar het begin: in letterlijk teruggespoelde beelden lost de gruwelijke polaroidfoto van een dood lichaam langzaam op. Zoals de informatie uit de geest van Leonard vloeit en de wereld voor hem vervaagt. In de cinema van Christopher Nolan verdwijnen ook de scheidingslijnen tussen de «good guys» en de «bad guys». De speurtocht naar een aanrander (Memento) of een seriemoordenaar (Insomnia) ontspoort snel en haalt de helden van hun voetstuk. Het onderzoek van Will Dormer in Insomnia brengt vooral zijn eigen kwetsbaarheid en twijfelachtige moraal aan het licht.

INSOMNIA

De agent worstelt met schuldgevoelens over de dood van zijn partner, die hij in de mist per ongeluk (?) neerschoot, en hij weet zijn integriteit door aanklachten en zelfgefabriceerde leugens bedreigd. Dormer kampt met twee alter ego’s, twee projecties van zijn eigen onderbewustzijn. Aan de ene kant schrijver en moordenaar Walter Finch, zijn bezwaard geweten. Aan de andere kant de idealistische agente Ellie Burr, incarnatie van (verloren) rechtschapenheid. Voor Dormer zijn beiden bedreigend. Maar Insomnia toont dat de meest gevaarlijke man hij is, die zijn geweten vermoordt. Will Dormer zelf dus. De speurder voor wie het doel de middelen heiligt.

FOLLOWING

Insomnia is een tragedie die over «het loon voor de zonde» gaat; de protagonist leert van zijn fouten en betaalt voor zijn misstappen. Eén leugen start een spiraal van bedrog en misleiding die Dormer strijdend ten onder doet gaan. Opnieuw is voorkomen of ontsnappen voor het hoofdpersonage onmogelijk. In Memento was de ziekte niet te omzeilen, in Insomnia biedt de morele paradox geen uitweg. Welke keuze Will Dormer ook maakt, de afloop kan alleen maar slecht zijn. Een logisch gevolg van het feit dat Christopher Nolan bewust een film maakt over de laatste act van een verhaal. In het begin en midden heeft Dormer de afloop reeds gehypothekeerd.

MEMENTO

Insomnia zet als rasechte film noir zijn personages vast, contrasteert de wijdse landschappen van Alaska met een claustrofobe situatie en laat de kijker zich (via Al Pacino) identificeren met een moreel verwerpelijk personage. Ook nu zien we het verhaal door de ogen van het hoofdpersonage en beleven we diens fysieke en geestelijke ervaringen. Insomnia toont hoe het gedachtenproces van Will Dormer door stress, schuldgevoelens en vermoeidheid vertroebeld geraakt. Het constante zonlicht van de midzomernachten versterkt de desoriëntatie van Dormer. Zijn slapeloosheid leidt a.h.w. tot slaapwandelen. Hij ijlt in bed en zwijmelt over straat. Met wallen onder de ogen en een mistige blik.

INSOMNIA

De briljante fotografie van Wally Pfister maakt dat zintuigelijk en moreel evenwichtsverlies ook indringend visueel. Uiteraard mist de kijker zo ook heel wat. Wie uit de perceptie van Dormer stapt merkt dat de detective minder scherpzinnig en de moordenaar minder berekend is. En dat, ondanks de lineaire narratieve structuur, de plot van Insomnia ingewikkelder is dan die van Memento. De thema’s blijven identiek; de relatie tussen de daden van mensen en de motivering die ze aan deze acties geven, de spanning tussen de subjectieve beleving van een verhaal en de zogenaamd objectieve kijk erop, de parallel tussen de mechanismen van de menselijke geest en de werking van film.

 

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film & Televisie, n° 526, november 2002)

INSOMNIA

Leave a comment