Ken Loach over ‘The Old Oak’: “Het neoliberalisme heeft hele gemeenschappen verwoest”

“Old men shouldn’t fall” zegt Ken Loach grimassend wanneer we hem ontmoeten tijdens Film Fest Gent. De 87-jarige ‘patron saint’ van de geëngageerde filmmakers hield gebroken ribben over aan “een stomme val”. Maar dat belet Loach niet om met passie te spreken over zijn nieuwste, en waarschijnlijk allerlaatste, film ‘The Old Oak’. “Solidariteit is een begrip waarop we de toekomst kunnen bouwen.”

“Grappig dat je zonet Black Jack (1979) ter sprake bracht,” zegt Ken Loach (°1936) wanneer we na het interview samen op de foto gaan (ja, bij een ontmoeting met een van onze filmhelden kunnen we dit niet laten) en nog wat napraten. “Ik moest bij mijn val onlangs terugdenken aan een incident op de set van die film (n.v.d.a. een rebels historisch kinderavontuur). Een paard van de koets waarop we zaten met de camera sloeg op hol en de assistent regisseur kon nog net de weggeschoten teugels vangen zodat we niet crashten. Gelukkig. Ik was toen iets jonger, maar toch…”

Het testament van een filmmaker

Ondanks enkele meesterwerken (Kes, Hidden Agenda, Land of Freedom, It’s a Free World, The Angel’s Share, Sorry We Missed You en gouden Palmen (The Wind that Shakes the Barley, I, Daniel Blake) blijft de Britse sociaal-realistische filmmaker een en al bescheidenheid. “Je bent maar zo goed als je laatste film” weet hij (Loach merkte snel dat na lof vaak kritiek volgt) en telkens opnieuw trekt de nochtans ervaren cineast onzeker en gestresseerd naar een set: “Films maken is ook zo verdomd vermoeiend. Het blijft fysiek en mentaal slopend.”

Dat was voor Sorry We Missed You (2019) niet anders geweest maar de regisseur die na Jimmy’s Hall (2014) al eens zijn afscheid aangekondigde wist nog eens al zijn energie te verzamelen voor zijn testamentfilm The Old Oak (2023). Een ode aan de Noord-Engelse arbeidersklasse die tegelijk met veel empathie thema’s als migratie, racisme en de impact van neoliberalisme aansnijdt.

Een verhaal met inhoud

In de openingsscène zien we hoe de uitbater van een lokale pub in een mijnwerkersdorp-op-zijn-retour de weerbarstige letter ‘K’ van het ‘The Old Oak’ naambord op zijn plaats probeert te houden. Met eenzelfde verbetenheid tracht TJ Ballantyne een dreigend faillissement af te wenden en vijandig onthaalde Syrische vluchtelingen menswaardig op te vangen. De conflicten escaleren evenwel en het café deelt in de klappen. Maar Loach blijft Loach. Koppigheid, strijdlust en solidariteit counteren de verdeeldheid en verwoesting. Nog een volgende film maken ziet Ken Loach niet zitten, maar over The Old Oak wil hij wel praten.

In Dialoog over kunst en politiek zegt Édouard Louis dat jouw films triest en gewelddadig zijn omdat ze een trieste en gewelddadige wereld weerspiegelen. Bij de release van The Old Oak lijkt dat, zeker met de gruwel in Gaza, nog altijd te kloppen.

Ken Loach: “Édouard Louis heeft inderdaad gelijk. Soms is het geweld inherent aan de maatschappij, het gevolg van een genadeloos economisch systeem. Neoliberalisme mag dan redelijk lijken, de gevolgen zijn gewelddadig voor de mensen die er onder lijden. Ik denk aan zij die staatssteun ontvangen omdat ze door ziekte, handicap of een andere reden niet kunnen werken. Ze moeten (n.v.d.a. zoals in I, Daniel Blake) door bureaucratische hoepels springen omdat de staat, de regering, zegt dat ze moeten aantonen dat ze trachten te werken. Wanneer dat mislukt krijgen ze geen geld, lijden ze honger. Wat een gewelddadig effect heeft.

De zaken die momenteel in Palestina gebeuren zijn gruwelijk maar in mijn land, Groot-Brittannië, reageren de politieke leiders van beide grote partijen volledig fout. Ze zeggen constant ‘We moeten Israël steunen’ maar nooit ‘We moeten Palestina steunen’. Terwijl de Palestijnen de laatste 100 jaar, en in het bijzonder de laatste 75 jaar, onderdrukt worden. Ze hebben geen rechten, ze worden vernederd en gedood, hun land wordt gestolen, hun huizen worden vernield, ze leven onder militaire bezetting en nu wordt Gaza nog volledig geblokkeerd. Allemaal illegaal maar niemand wijst op internationale wetten. Voor mij is het feit dat de wereld zijn rug keert naar de rechten en het lot van de Palestijnen een van de grootste misdaden van de laatste 75 jaar.”

De impact van neoliberalisme

Is dat onrecht, net als het economisch geweld en het polariserende racisme, niet het gevolg van het neoliberalisme dat in de tweede helft van de 20^ste eeuw de wereld in zijn greep kreeg?

“Ja, absoluut. Ik ben het volledig met je eens. Alle politieke en sociale beslissingen zijn er mee verbonden. Het is een van de redenen waarom ik The Old Oak wou maken. Het neoliberalisme heeft hele gemeenschappen verwoest. De film speelt in een oud mijnwerkersdorp. Er was geen andere industrie en toen de mijnen sloten desintegreerde de gemeenschap. Want er kwamen geen nieuwe industrieën, geen nieuwe investeringen, geen nieuwe jobs voor de mijnwerkers en voor de vrouwen die aan de slag waren in bedrijven, winkels en cafés gelinkt aan de mijnbouwactiviteit.

Bij gebrek aan werk trokken velen weg en sloten winkels terwijl de gemeenschap uit elkaar viel. Achter dit alles schuilt inderdaad een neoliberale logica. Bedrijven moeten ten alle prijzen winst maken, dat is de absolute prioriteit. In hun ogen een progressief idee van maatschappelijk belang. De markt zal alles oplossen, al onze noden vervullen klinkt het. Alleen weten we dat dit niet gewerkt heeft. Het neoliberalisme vernietigde bovendien gemeenschappen, dat is ook geweld.

Voor ons vond de beslissende strijd plaats in 1984 toen Margaret Thatcher eerste minister was. De grootste slag voor haar om deze neoliberale, door o.m. Ronald Reagan gekoesterde, neoliberale agenda door te drukken was het verslaan van de mijnwerkers, een groep arbeiders die de grootste verzetshaard vormde. De herinnering aan die strijd integreren we samen met het huidige beleid dat arbeiders aan hun lot overlaat in dit verhaal van de laatste pub die in een voormalig mijnwerkersbastion de lokale bevolking en Syrische vluchtelingen samenbrengt. De mijnwerkers die we op foto’s aan de muren zien waren warriors, strijders tegen het neoliberalisme.

Ze verloren en staan symbool voor het lijden van de arbeiders dat uit deze nederlaag voortvloeide. Ofwel zijn ze werkloos, ofwel hebben ze kwetsbare flexi jobs zoals Sorry We Missed You (2019) toonde. Alle waarden zijn verdwenen, de acht-uren-dag is weg, het ziekteverlof en het vakantiegeld ook terwijl de voetbalploeg, de bibliotheek, de kerken en scholen van de gemeenschap verdwenen zijn of geprivatiseerd. Dat is de motivatie achter het verhaal dat scenarist Paul Laverty en ik willen vertellen.”

Strijd en solidariteit

Wanneer cafébaas TJ Ballantyne in The Old Oak met een mix van melancholie en nostalgie naar de oude foto’s in de achterkamer kijkt voel je ook de spijt dat de arbeidersklasse haar macht niet gebruikt heeft.

“Absoluut. En dat is iets waar de gevestigde media over zwijgen. Er wordt aangegeven dat de arbeidersklasse het moeilijk heeft, gesuggereerd dat liefdadigheid aan de orde is maar over de kracht van de arbeiders lezen en horen we geen woord. Want wanneer het establishment die macht toelaat, gaan de arbeiders geloven in hun macht en dat wil de heersende klasse absoluut niet. Het beeld van slachtoffers, kleine criminelen en drugsdealers komt beter uit. Veel beter dan organisatie, actie, solidariteit en collectieve macht.”

Daarom ook werd in 1984 de strijd gepersonaliseerd tot een gevecht tussen Margaret Thatcher en Arthur Scargill.

“Scargill was de zichtbare leider van de stakende mijnwerkers en kon gedemoniseerd worden. Daardoor vergaten ze bewust alle arbeiders die achter hem stonden. Bovendien vertelden ze leugens zoals dat Scargill geld van Rusland zou krijgen voor zijn woninglening terwijl hij niet eens zo’n lening had. Ondanks bewijzen van het tegendeel bleven ze dit verhaal herhalen.

Bovendien logen ze over politiegeweld. Zo was er een actie rond een cokesfabriek die tot grote brutaliteiten leidde. Het was een mooie zomerdag en de betogers droegen t-shirts en lichte schoenen terwijl de politie met pak, helm, schild, wapenstok en paarden opdook en chargeerde. Het verhaal in de kranten was dat de politie de orde herstelde terwijl ze kwamen om slagen uit te delen. De BBC had beeldmateriaal van die charge en van de reactie van arbeiders die met stenen gooiden. De zender draaide het materiaal om: je zag eerst de arbeiders werpen en dan de politie chargeren. Terwijl de provocatie van de politie kwam.

Nieuw is dat niet. Er zijn veel historische voorbeelden van hoe repressie werkt. De slachtpartij van Peterloo, door Mike Leigh verfilmd in Peterloo , is een markant voorbeeld. 60.000 mensen betoogden vreedzaam voor kiesrecht. Terwijl ze naar speeches aan het luisteren waren chargeerde het leger en werden 20 mensen doodgeschoten. Een illustratie van hoe de heersende klasse zijn macht behoudt. De schijn van liberale democratie wordt opgehouden maar wanneer ze zich onveilig voelen gebruiken ze geweld.”

Hoop en kracht

De foto’s in de achterkamer van de pub illustreren de solidariteit van weleer. Wat is er van die solidariteit geworden?

“Die bestaat nog altijd bij de linkerzijde maar komt nooit in het nieuws. De demonstratie aan het einde van The Old Oak is een reëel event. We hadden de banner met ‘Strenght. Solidarity. Resistance’ niet en filmden hem op die bijeenkomst waar zo’n 200.000 mensen van over heel de wereld samenkomen. Er zijn niet zo veel mijnwerkers meer maar andere vakbondslui nemen hun plaats in en brengen hun spandoeken mee. Dat komt nooit in het nationale nieuws. De prima progressieve speeches die er zijn halen evenmin . Maar wanneer boeren uit de middenklasse actie voeren om de vossenjacht te bewaren… Dan is het hoofdnieuws natuurlijk. Enkele boeren komen samen om te blijven jagen op vossen. Nieuws! 200.000 arbeiders stromen samen in Noordoost Engeland. Geen nieuws!”

Wou je daarom een boodschap van hoop meegeven?

“Ja, ook omdat het de realiteit is. In de in de steek gelaten oude mijn gemeenschappen leeft er veel woede en bitterheid. Daardoor zijn ze een prooi voor rechtse, racistische propaganda. Maar aan de andere kant leeft de herinnering aan de heroïsche mijnstaking. Er is een strijd tussen die twee mogelijkheden. Daarnaast is het gevoel van solidariteit heel reëel. Vorige week woonde ik nog een meeting bij ter ere van de stichter van de mijnwerkersvakbond. Het was een grote gebeurtenis. Het gevoel van solidariteit, van collectieve strijd is niet dood. Er waren recent ook grote stakingen bij de spoorwegen, bij dokters en verplegend personeel, die breed ondersteund werden.”

De collectieve ervaring

Samen eten is heilzaam leert The Old Oak. Samen films kijken natuurlijk ook.

“Cinema is een collectieve ervaring. Wanneer andere mensen lachen ga je ook lachen. Wanneer er een gevoel van tristesse heerst bij het publiek ga je de triestheid van anderen voelen. Wie geïsoleerd is, voelt zich bang. Wie de kracht van anderen rond zich ervaart, krijgt vertrouwen. Dat trachtte Thatcher te counteren. Ze stelde antivakbondswetgeving op. Zo moesten stemmingen voor stakingen via de post verlopen. In je eigen huis, wanneer je overgeleverd bent aan televisiezenders die zeggen dat stakingen slecht zijn, zal je minder geneigd zijn om voor actie te stemmen dan wanneer je omringd bent door kameraden.”

Wanneer je je alleen voelt, voel je je ook machteloos.

“Exact. Je mist dat gevoel van collectieve kracht. De banner onderstreept kracht, solidariteit en verzet niet toevallig.”

Word je als filmmaker gedreven door woede?

“Meer door gedeeld besef van de nood aan strijd. Het gaat me niet om boos worden, om kicking the cat! Het gaat om collectieve verontwaardiging, een gezamenlijk antwoord op onrecht dat sterker en beter is dan individuele gewelddadige reacties. Fundamentele verandering wordt collectief gedragen.”

De workers gaze

Bij het vertellen van een verhaal is het point-of-view belangrijk. Was dat niet extra moeilijk in The Old Oak omdat je begint met het standpunt van de vluchtelingen die met hun bus arriveren in het dorp om daarna ook de blik van de lokale gemeenschap die samenkomt in de kroeg in beeld te brengen.

“Dat voelde niet aan als een uitdaging. Waarschijnlijk omdat ik telkens op dezelfde manier werk. Met een camera als waarnemer. Niet als koele observator maar als iemand met een empathische blik. Dat gaat gepaard met technische beslissingen. Mijn camera bevindt zich steeds op menshoogte, op ooghoogte. Van kikvors- of vogelperspectiefopnamen is er geen sprake. En de lenzen zijn het equivalent van een menselijk oog. Het is alsof een mens daar staat. Het licht is natuurlijk en onnadrukkelijk. Dus wanneer de Syriërs arriveren en Yara’s camera op het toneel verschijnt ben je als kijker iemand in de massa. Ik beweeg de camera ook niet door de massa maar bewaar één standpunt. Je kijkt naar de mensen, hoort wat ze zeggen en voelt hoe het racisme kan ontstaan.”

The Old Oak heeft een documentaire look maar is fictie. Wat voegt fictie toe?

“Het levert complexiteit waar drama kan voor zorgen. Scenarist Paul Laverty schetst een aantal personage en situaties die de thema’s en boodschappen die we willen meegeven belichten. Neem nu de scène waarin TJ’s kleine hond gedood wordt door de grote hond van de jongeren. De lokale jeugd heeft niets en een grote hond bezitten geeft hen identiteit en een gevoel van kracht. Ze hebben geen besef van gevaar maar evenmin van waarden. Dat kost de hond zijn leven en betekent een klap voor TJ die veel in het dier geïnvesteerd heeft. Voor hem is de enige persoonlijke relatie die hij heeft. Maar de generositeit van de Syriërs, die zelf geen honden in huis houden maar hem wel voedsel brengen omwille van zijn verlies, raakt TJ. Hij beseft dat hij hen ruimte moet geven, de achterkamer dient te openen zodat ze in groep kunnen samen komen en eten. Al deze dingen worden in het verhaal gebracht via fictie, door het verzinnen van zaken die iets zeggen over de individuen en de gemeenschap.”

De film krijgt daardoor ook een universeel karakter.

“De paradox is dat hoe meer precies en authentiek je bent over de plaats en de mensen, hoe sterker het resoneert. Veralgemeningen werken niet omdat er geen waarheid in schuilt. Terwijl wanneer je waarheid suggereert, mensen zich sneller herkennen. Niet in de situatie maar wel in de personages en hun emoties.”

Identiteit en eigenheid

The Old Oak gaat over mensen die hun identiteit vernield zagen en een nieuwe identiteit trachten op te bouwen.

“Ja, al is er daar opnieuw een paradox. De dorpelingen denken te weten wat hun identiteit is. Terwijl de Syriërs zich vasthouden aan hun identiteit en cultuur omdat ze verder alles verloren zijn. De twee groepen kunnen enkel succesvol samenleven wanneer ze van elkaar leren. En juist daardoor verandert hun identiteit. Dat is de paradox: in de pub zeggen de vaste klanten dat ze hun dorp willen houden zoals het is. Want ze houden van hun taal, hun grapjes, hun rituelen. Zonder het expliciet zo te formuleren. Maar de tijden veranderen. Ze verruimen hun identiteit door samen te zitten en voedsel uit te wisselen. Dan bevalt de cake hen en vragen ze om het recept.

Dat gebeurde trouwens ook op de set van The Old Oak. De Syrische acteurs brachten cake mee en iedereen genoot er van. Voor mij is dat niet nieuw want ik werk al jaren met een aantal Belgen in de technische crew en die brengen telkens Belgische chocolade mee. Wanneer we hun vrachtwagen zien aankomen proeven we als het ware de chocolade en horen we Jacques Brel. Voor hen is dat een manier om te zeggen ‘wij zijn Belgen’, dat is onze identiteit, en door samen te eten geraken onze identiteiten verstrengeld.”

Yara, het vrouwelijke personage, brengt gemeenschappen samen.

“Paul Laverty zet haar neer als a young woman of spirit, een krachtige jonge vrouw die in vluchtelingen kampen werkte en vlot contacten legt. Actrice Ebla Mari is ook zo iemand. Altijd lachend, meteen iedereens vriend en heel resoluut. Ze is van de Golan hoogvlakte en zegt ‘ik zal nooit een Israëlisch paspoort nemen’. Door haar openheid klikt het meteen met Dave Turners TJ Ballantyne. Alhoewel haar achtergrond verbonden is met pijn, trauma en verlies wil ze enkel foto’s maken van dingen die verbinden, die het beste van de mensheid tonen. Daardoor wordt de katalysator van de verbondenheid en solidariteit.”

Een leven op film

Er is natuurlijk Kes, uw Gouden Palmen en films die een ruim publiek bereikten maar ik vraag me af of uw hart niet eerder harder klopt voor minder geprezen films. Persoonlijk zijn we fan van Black Jack, een film die als atypisch werd beschouwd toen hij uitkwam en nu wat vergeten is.

“Als filmmaker voel je een ouderlijke verantwoordelijkheid voor al je filmkinderen. Zeker voor de zwakkere. Er waren heel wat dingen mis met Black Jack. Het budget was snel op en de werkomstandigheden waren moeilijk. Zo filmden we op een locatie die pal in de vluchtroute van vliegtuigen lag en die geluiden zijn ook hoorbaar gebleven omdat er geen geld meer was voor postsynchronisatie. Maar verder was het een leuke kleine film om te maken, zeker omdat het een historisch jongerenavontuur was gebaseerd op een boek dat mijn kinderen graag lazen.”

Obligate slotvraag…

… de staat van mijn gezondheid? Mijn korte termijn geheugen hapert en mijn zicht is verminderd.

De aankondiging dat The Old Oak de laatste Ken Loach film is.

“Ik denk het. Ik bedoel, ik geloof niet dat ik het nog aan kan. Het is best leuk om hier met jou over een film te praten maar die film maken is iets anders. Bij The Old Oak was ik in een periode van 18 maanden waarschijnlijk 12 maanden weg van huis. Niet aansluitend, maar het begint wel aan te tikken. Mijn vrouw en ik zijn tachtigers, zij midden en ik eind de 80. Dan komt er een moment dat je zegt: genoeg is genoeg. Ik moet nu even thuisblijven.”

Bedankt alleszins voor al je films, van Poor Cow (1967) tot The Old Oak (2023)!

IVO DE KOCK

Gent, 19 oktober 2023

THE OLD OAK van Ken Loach. Groot-Brittannië, 2023, 113’. Met Dave Turner, Ebla Mari, Claire Rodgerson, Trevor Fox, Chris McGlade, Col Tait, Jordan Louis. Scenario Paul Laverty. Fotografie Robbie Ryan. Montage Jonathan Morris. Muziek George Fenton. Decors Fergus Clegg. Kostuums Joanne Slater. Productie Rebecca O’Brien. Distributie Cinéart. Release 25 oktober 2023.