Contra-corrente in Cinematek Brussel: In het spoor van Pier Paolo Pasolini
Honderd jaar Pier Paolo Pasolini viert de Brusselse Cinematek met een filmretrospectief én een tentoonstelling. De Franse kunstenaar Chantal Vey volgde in omgekeerde richting de route die de schrijver-cineast eind jaren vijftig in zijn Fiatje aflegde langs de Italiaanse kust. Met haar expo Contro-corrente zet ze ons op weg. “Net als Pasolini hou ik van doorgangsplaatsen en Brussel is het kruispunt van Europa.”
Het Brusselse filmmuseum Cinematek heeft iets met met iconische figuren die geen honderd zijn geworden. Nadat eerder een tentoonstelling en retrospectief de geboortedag belichtte van Jacques Ledoux, de legendarische pionier en architect van het Belgisch filmarchief, herdenkt het nu de filoloog, dichter, essayist, journalist, criticus en filmmaker Pier Paolo Pasolini (1922-1975).
Die honderd kaarsjes zijn een bewuste keuze. “We willen het leven van Pasolini vieren”, benadrukt communicatieverantwoordelijke Johan Vreys, verwijzend naar de gruwelijke en nog altijd niet volledig opgehelderde moord die het leven en het werk van deze radicale en complexe kunstenaar al te vaak overschaduwt.
Post-corona expo’s
De evenementen rond Ledoux en Pasolini symboliseren ook het herleven van Cinematek, dat haar bijzonder trouwe filmpubliek ziet terugkeren na de moeilijke pandemieperiode. De expo rond Ledoux focuste op de filmpassie van de conservator, die volgens Martin Scorsese een van de indrukwekkendste filmcollecties ter wereld opbouwde. De Pasolini-expo Contra-corrente, opgezet door de in België wonende Franse kunstenaar Chantal Vey (1970), is meer een artistieke trip. Een die, zoals de ondertitel ‘Sur la route de Pier Paolo Pasolini’ aangeeft, tracht het spoor van deze filmgigant van de twintigste eeuw te volgen en daarbij te peilen naar zijn nalatenschap en relevantie.
Resultaat is een tentoonstelling op het formaat van Cinematek (een filmmuseum dat over minder materialen beschikt dan Eye), die aanzet tot reflectie zonder een alomvattend totaalbeeld te willen schetsen. Vey organiseerde in 2019 in Rome reeds een versie van Contro-corrente, maar past de tentoonstelling met teksten, video’s en illustraties aan voor Brussel. Vertrekpunt is haar in Frans, Italiaans en Duits uitgegeven boekenreeks Sur la route de Pier Paolo Pasolini, een trilogie geïnspireerd door Pasolini’s reisverhaal La longue route de sable.
Reis per Milleconto
Nog voor zijn speelfilmdebuut Accattone (1961) trok Pasolini in de zomer van 1959, toen hij nog vooral actief was als journalist en auteur van poesia civile (maatschappelijk geëngageerde poëzie), in zijn Fiat Milleconto langs de Italiaanse kuststreken. In de landschappen en bewoners zocht hij creatieve inspiratie. De reis en de ontmoetingen bleken vruchtbaar voor de man die zou uitgroeien tot de belangrijkste cultuurcriticus van het naoorlogse Italië.
Pasolini’s dagboek geraakte ondergesneeuwd door zijn magistrale filmoeuvre én zijn controversiële persoonlijkheid. Contro-corrente corrigeert dit en doet ons met frisse blik kijken naar films zoals het (fraai digitaal gerestaureerde) Comizi d’amore (1965) en Appunti per un’Orestiade africana (1975), respectievelijk een Italiaanse en een Afrikaanse zoektocht.
“Ik leerde Pasolini kennen via zijn films dankzij een retrospectief in Toulouse”, vertelde Chantal Vey voor de vernissage van haar expo in Brussel. “Ik verdiepte me in zijn werk en ontdekte hoe belangrijk hij is geweest voor de Italiaanse cultuur. Vervolgens vergat ik hem weer, tot ik begon aan een project rond tochten langs verschillende kuststreken. Een Italiaanse vriendin vroeg me of ik bekend was met de reizen van Pasolini. Het was alsof hij me weer kwam opzoeken, me bij de hand nam en begeleide op dit avontuur. La longue route de sable was een revelatie. Dit minder bekende werk bezit al de poëzie, het commentaar op de tijdsgeest en de complexe liefde voor zijn land die in Pasolini’s latere literaire werk en films aan bod komt.”
In het spoor van Pasolini
Vey begon al in 2011 aan het project. Na research en het zoeken van financiering liep de tocht zelf van 2014 tot 2017, om daarna artistiek verwerkt te worden. “Ik heb hetzelfde parcours gevolgd als Pasolini, alleen veel trager”, vertelt Vey. “In drie etappes verdeeld over verschillende jaren, en in de tegengestelde richting. Ik bezocht de locaties die hij beschrijft en bekeek ze vanuit mijn eigen poëtische sensibiliteit.”
Haar solotocht leidde tot ontmoetingen: “Alleen reizen heeft een groot voordeel; mensen gaan zich anders gedragen wanneer er meer mensen tegenover ze staan. Nu bleven de ontmoetingen spontaan en authentiek. Zo was er ruimte voor het onverwachte. In de video’s zie ook je dat de locatie voor magische momenten zorgt.”
Van dergelijke kleine momenten moet Contro-corrente het hebben. Dit is geen tentoonstelling voor wie verklaring zoekt voor het enigma Pasolini – de man die zijn eigen ambivalentie omhelsde en bekritiseerde – of zijn weerbarstige, tegendraadse oeuvre. Vey’s keuze om ‘tegen de stroom in te gaan’ is daarvoor een sleutel. Ze biedt geen topografie van Pasolini’s unieke artistieke en persoonlijke traject, maar de expo belicht wel Pasolini’s passie voor ontmoetingen, waardoor minder bekende films als Comizi d’amore (‘Liefdesontmoetingen’) aan belang en betekenis winnen.
In die documentaire trekt Pasolini zelf met microfoon en camera de straat op om Italianen te ondervragen over seksualiteit, het huwelijk en genderrollen. Die enquête laat hij vervolgens becommentariëren door schrijver Alberto Moravia, psycholoog Cesare Musatti en journaliste Oriana Fallaci. De spanningen zijn overduidelijk wanneer het gezin als pijler van de maatschappij en taboes als homoseksualiteit en scheiding ter sprake komen. Ook hier maken de kleine momentjes het verschil. Zoals een vader die, gekneld tussen zijn rebelse dochter en zijn vrouw die klaagt dat elk schaamtegevoel verdwenen is, stelt dat vrouwen “een kleine beetje minderwaardig zijn, maar niet veel.” Zijn glimlach en grimas zeggen veel over de worsteling die ook Pasolini’s filmpersonages tekent.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij De Filmkrant)
Contro-corrente: sur la route de Pier Paolo Pasolini van Chantal Vey & Retrospectief Pier Paolo Pasolini | 4 maart t/m 18 april | Cinematek, Brussel