Valentin Vasyanovychs ‘Atlantis’: Overleven in een postapocalyptisch Oekraïne

mrt 3, 2022   //   by Ivo De Kock   //   Algemeen, film, genre, nieuws, politieke film, regisseur  //  No Comments

Mooi geschenk van ‘Please Release Me’: in de week van 22 maart kunnen filmliefhebbers online gratis kijken naar het in België onverdeelde ‘Atlantis’. Een visueel verbluffende maar vooral ook urgente postapocalyptische film van de Oekraïense cineast Valentin Vasyanovych die in de verwoestende tragedie die zijn land trof ook een sprankje hoop vindt. In de rauwe, kille puinhoop die achterblijft na de oorlog zorgen mensen – ondanks de wonden en trauma’s – voor licht en warmte.

Warmte komt letterlijk in beeld tijdens de opening en het slot van Valentin Vasyanovychs in Venetië (Orizzonti competitie) bekroonde maar in België (tot het initiatief van Please Release Me) onvertoonde Atlantis (2019). In beginbeelden zien we in het infrarode licht van nachtkijkers de gruwel waar protagonist Sergej anno 2014 getuige van is. Oranje oplichtende militairen mishandelen, executeren en begraven gevangenen in kuilen. Aan het einde van de film, net voor Sergej en zijn vriendin Katia in 2025 het industriële landschap van het Donbass gebied overschouwen, verstrengelen lichamen in een met eenzelfde oranje-rode filter gefilmde schuilplaats. Gloeiende beelden die draaien rond lichaamswarmte en de kloof die gaapt tussen monsterlijkheid en menselijkheid. Tussen het desolate door oorlog getroffen industriële landschap en het verlangen naar menselijke warmte van de figuren die er rond dwalen.

Atlantis: Uitkijken naar hoop.

Het verdwenen land

Puin, modder, vuur, water, sneeuw, roestbruine industriële gebouwen. Het universum waarin we voormalig soldaat Sergej en zijn legervriend schietoefeningen zien houden en werken heeft wat weg van de zone in Andrei Tarkovsky’s sci-fi drama Stalker (1979). En de titel die minuscuul op een zwart scherm verschijnt, Atlantis, verwijst naar het mythische, paradijselijke eilandenrijk dat na een catastrofe plots verdwenen zou zijn. Fantasie, en het in ondergangsesthetiek badende oorlogsdrama van regisseur Vasyanovych (Business as Usual, Black Level) speelt in de toekomst, maar het gebeuren en de leefwereld ogen ijzig realistisch en actueel. En, alhoewel er geen sprake is van een virus, in coronatijden is het desoriënterend onheil nog bijzonder universeel ook.

Atlantis speelt in 2025 wanneer de oorlog tussen het Oekraïense regeringsleger en de door Rusland gesteunde separatisten afgelopen blijkt maar Oost-Oekraïne veranderd is in een apocalyptische woestenij. Het kale, grauwe landschap is vervuild door afval, gebouwen en wegen zijn beschadigd, mijnen ondergelopen en het drinkwater vergiftigd. Een platgebombardeerde, levenloze zone waaraan Sergej evenwel verknocht blijft. Ook al lijkt weggaan de beste, zo niet de enige, optie. “Je hebt er tien jaar over gedaan om dit land te ontdoen van het gif van Sovjetpropaganda en Sovjetmythen”, krijgt hij te horen van Katia, “maar nu moet je het water en de bodem schoonmaken. Dat zal tientallen jaren duren. Zo niet honderden.”

Atlantis: De ‘investeerder’ bepaalt de toekomst.

De impact van oorlog

In het begin van Atlantis zien we hoe Sergej alleen in een verlaten gebouw woont, met enkele gammele meubelstukken en de doelwitten van zijn schietoefeningen als gezelschap. Samen met een andere ex-militair met posttraumatisch stress syndroom werkt hij in een smelterij. Maar na een verwijt van slordigheid kiest die vriend voor de val en het vuur, terwijl even later het doodvonnis luidt voor de staalhoogovens. Het begint met de vertoning van Dziga Vertovs avant-gardistische, industrialisering verheerlijkende, agit prop-beelden die op een groot scherm in de fabriekshal geprojecteerd worden. De grote sprong voorwaarts van de arbeiders die daar gesuggereerd wordt, blijkt een fictie. Al geloven sommigen er nog sterk in.

De Amerikaanse eigenaar/investeerder tracht de vooruitgangskaart opnieuw uit te spelen: “Alles heeft een begin en een einde. Vandaag moet ik u zeggen dat deze prachtige fabriek voor renovatie gaat sluiten. Ik begrijp uw ongerustheid, maar we hebben geen  keuze. Er breken andere tijden aan. Nieuwe technologieën maken de oude overbodig. Maar die nieuwe technologieën bieden nieuwe kansen. En samen zullen we werken aan een nieuwe toekomst. Een concurrerend Oekraïne, een glorieus Oekraïne. Dus laten we het verleden niet alleen maar verheerlijken. Ja, er was de heroïsche geest van het verleden. Maar laten we de nieuwe technologie omarmen. En laten we samen de nieuwe toekomst vieren.”

Atlantis: Een wereld verdwijnt, chaos blijft.

Onderweg naar (n)ergens

Het arbeidersparadijs in de kolen- en staalregio Donbas is verdwenen. Door verwoestingen en uitbuiting, door oorlog en het kapitalisme. Sergej blijft achter en begint in cirkels te draaien. Zijn eigen inboedel kort en klein te slaan. Gelukkig krijgt hij een job als chauffeur om met een tankwagen militairen van water te voorzien. Tijdens die tochten ontmoet hij leden van ‘Zwarte Tulp’, een organisatie van vrijwilligers die de onbekende gesneuvelden opgraven en na pathologisch onderzoek opnieuw begraven. Een van hen is Katia, een archeologe die een nieuwe roeping heeft gevonden: “Vroeger groef ik het verleden op, nu het heden.” Wanneer hun vrachtwagen op een verlaten weg in panne valt, groeien de twee zoekende zielen naar elkaar toe.

De donkere toon en de deprimerende sfeer van Alantis zwakt daarbij af, er verschijnt licht aan het einde van de sombere tunnel. Aanvankelijk leek de dood een logische terminus voor dit apocalyptisch avontuur, maar Vasyanovych kwam daar na een eerste montage op terug. De uitzichtloosheid voelde ondraaglijk aan en omdat Oekraïners op dit moment nog vast zitten in de tunnel wou hij “hoop toch een beetje laten glimmeren in de verte”. Het liefdesverhaal werd toegevoegd om de weg open te laten naar een hoopvolle, optimistische toekomst. “Het gaat over mijn land, mijn leven”, stelt Vasyanovych in Het Parool, “dus die hoop kan geen fictie zijn.”

Atlantis: Ontleding van een traumatische erfenis.

Virtuoos en visionair

Producent, regisseur, scenarist, monteur en DoP Valentin Vasyanovych is een auteur met een heel eigen visie en stijl. Atlantis is zijn picturaal meesterwerk. Een intense en aangrijpende film die de elementen water, vuur en aarde gebruikt om de psychologische gevolgen van oorlogstrauma’s, ecologische rampspoed en economische uitbuiting op expressionistische wijze duidelijk te maken. Traag meanderend, met statische breedbeeldcomposities en een mistroostig kleurenpallet. Grauw, grijs en grimmig. De enige kleur die overheerst is bruin, de kleur van roest en staal.

De contrasten zijn frappant in het bij momenten brutalistische Atlantis. De tegenstelling tussen de immense landschappen en nietige mensen, tussen de gigantische bulldozer en de kleine bulldozer die in de laadbak vervoerd wordt, tussen de indrukwekkende fabriek en de haast onzichtbare arbeiders. Het absurde is nooit ver weg. Zo bevestigt Sergej een metalen laadbak boven een vuur, vult die met water om zo de rotsachtige locatie te transformeren in een privé badkamer.

Atlantis van Valentin Vasylovich

Maar de nachtmerrie is duidelijk werkelijkheid geworden. Een patholoog-anatoom onderzoekt in een neonverlichte koele en kale kelder lichamen van opgegraven soldaten om hun identiteit en doodsoorzaak te detecteren. Dàt is de realiteit geeft de filmmaker mee, zonder er een aanklacht van te maken. In de oorlog om de Donbas zijn de naamloze slachtoffers niet te tellen, maar temidden de rokende puinhoop ziet Vasyanovych ook sporen van menselijkheid. Liefde en hoop zijn niet definitief verdwenen in het hedendaagse Atlantis. Het paradijs blijft mensenwerk. Waardoor er toekomst blijft.

IVO DE KOCK

Atlantis: Onderweg naar morgen via gisteren.

ATLANTIS van Valentin Vasyanovych. Oekraïne, 2019, 106’. Met Andriy Rymaruk, Liudmyla Bileka, Vasyl Antoniak, Lily Hyde, Aychan Hajibajli. Productie, scenario, fotografie & montage Valentin Vasyanovych. Casting Tetyana Symon. Distributie: Please Release Me.

Leave a comment