Jonathan Kaplans The Accused: De pijn van een mens.

Toen Filmmagie nog Film & Televisie heette en tussen de Brusselse opbergkasten redactievergaderingen organiseerde, schreven we een stuk over een film van Jonathan Kaplan (° 1949), een cineast die ons met Over the edge omver had geblazen. The Accused zou later zijn enige ‘grote’ succes blijken. Televisie bood, toen de deuren in Hollywood dichtsloegen voor Kaplan, een vluchtweg met reeksen zoals Without a trace, ER en Law & Order. Zijn remake van In Cold Blood als miniserie bleek gedurfd maar miste de kracht en intensiteit van The Accused.

Net als bij Joe Dante, Alan Arkush en Jonathan Demme is de naam ‘Corman’ nauw verbonden met de carrière van Jonathan Kaplan. Kaplan debuteerde immers met exploitation-cinema voor rekening van eerst Roger en later Gene Corman. Films met titels als Night Call Nurses (1972), The Student Teachers (1973), The Slams (1973) en (onze favoriet) Truck Turner (1974).

Zijn doorbraak kwam er met enkele scherpe portretten van Amerika. White Line Finer (1975), waarin een vrachtwagenchauffeur corruptie tracht aan te pakken. Over the edge (1979), waar de link gelegd wordt tussen vervreemding (in een kunstmatige grootstad) en jeugdgeweld. Commercieel deden deze films het verre van schitterend en toen het Terence Hill vehikel Mr. Billion flopte was het duidelijk dat Kaplan het moeilijk zou krijgen.

De filmmaker is nu dan ook aangewezen op opdrachtfilms zoals Heart like a wheel (1983), Project X (1987) en The Accused (1988). Mainstream producties die hij persoonlijker wil maken door de conventionele verhalen op zijn eigen manier te vertellen. Eindelijk met succes want The Accused bleek een commerciële hit in de V.S. en hoofdactrice Jodie Foster lonkt nadrukkelijk naar filmprijzen (ze zou inderdaad zowel een Oscar, een Emmy als een BAFTA award in de wacht slepen).

De protagoniste van The Accused, Sarah Tobias (Jodie Foster), wordt brutaal verkracht. Op een flipperkast in een bomvol baancafé. Geen van de omstaanders tracht de daders te stoppen. Eén getuige snel onthutst buiten en tracht de hulpdiensten ervan te overtuigen dat er zich een drama afspeelt. Het slachtoffer ontsnapt en na een onderzoek en ondervraging ondergaan te hebben, helpt ze mee om de daders op te sporen. Een gebrek aan bruikbare getuigenverklaringen zet openbare aanklaagster Katheryn Murphy (Kelly McGillis) bij het proces aan tot het maken van een ‘deal’: de betrokkenen pleiten schuldig voor een minder zware aanklacht (‘slagen en verwondingen’).

Dit lijkt wel het verhaal van een zoveelste verkrachtingsdrama. Maar regisseur Jonathan Kaplan en scenarist Tom Topor (Nuts) beseffen goed dat daar niemand op zit te wachten. Na deze snel geserveerde comprimatie van de klassieke verkrachtingsfilm richten zij hun aandacht op een vaak genegeerd aspect: de rol van de toeschouwer bij het gebeuren. Katheryn Murphy besluit immers de getuigen te vervolgen voor het aansporen tot verkrachting.

Daaruit blijkt dat Sarah eigenlijk drie keer misbruikt en vernederd werd: door de verkrachters, door de toeschouwers en door het gerechtsapparaat. Constante is de reductie tot object van het slachtoffer. Voor de verkrachters is Sarah niet meer dan een lichaam, voor de toeschouwers is ze een rekwisiet voor een spektakel, voor de advocaten is ze een geval dat (via een partijtje blufpoker) geregeld moet worden.

De drievoudige ‘belagers’ van Sarah voelen zich goed: de verkrachters blijven onverschillig, de getuigen vinden dat het slachtoffer erom gevraagd heeft en Katheryn viert haar overwinning. Een dubbel ‘onredelijk’ gedrag van Sarah – het luidruchtig verstoren van Katheryns etentje en het met de wagen inrijden op een getuige die haar opnieuw vernedert – schudt Katheryn evenwel wakker. Ze beseft dat Sarah gevoelens heeft (en dan ook emotioneel gekwetst werd) en vooral het recht heeft om zelf beslissingen te nemen.

Het tweede proces heeft dan ook een dubbel opzet. Ten eerste, Sarah opnieuw tot een subject te maken; een individu dat geleden heeft en een waardevolle getuigenis kan leveren. Ten tweede, het doorbreken van de samenzwering van het stilzwijgen (de kroongetuige die ondanks de druk de waarheid niet durft te vertellen).

Typerend voor de realistische aanpak van Jonathan Kaplan is dat zijn aandacht steevast eerst en vooral uitgaat naar de relatie tussen individu en omgeving. Een sterk emotionele relatie die het individu vaak isoleert, eenzaam maakt. De communicatiestoornis tussen jeugd en ouders in Over the Edge speelt ook ‘Cha Cha’ Muldowney (Heart like a wheel), de apen en hun trainer (Project X) en Sarah (The Accused) parten.

Cruciaal is dat er telkens wordt gekeken zonder echt te zien. Zowel sportvrouw Muldowney als de getrainde apen en de dansende Sarah worden door de blik herleid tot objecten in een show. Door een uitgesproken seksisme worden de vrouwen ook nog met de schuld opgezadeld. Het wordt Cha Cha kwalijk genomen dat ze uit de klassieke vrouwenrol stapt, Sarah zou door flirtend te dansen de verkrachting uitgelokt hebben.

Kaplan benadrukt het katalyserende effect van de opgekropte agressie en het kijkplezier van de toeschouwers: zij moedigen de daders aan, regisseren op de duur het gebeuren (de meest hevige ‘getuige’ bewaart vanuit de hoogte het overzicht). Zoals de boksliefhebbers die in een andere hoek van het café een kamp volgen. Met het verschil dat ze wél controle over de (reële) situatie hebben.

De fout van de toeschouwers is naast het feit dat ze fictie en realiteit niet meer kunnen/willen onderscheiden, de herleiding van het slachtoffer tot een ding. Ze voelen dan ook niet meer wat ze zien: de pijn van een mens. Net zoals de verkrachters, die om verschillende redenen meedoen, maar dat maakt fundamenteel weinig uit, weigeren te zien dat ze te maken hebben met een – zij het complex, maar dat is een bewijs van leven – subject met eigen gevoelens en verlangens.

Aan het slot van de film – die in de vlucht ook nog afrekent met de sensatiezucht van de media – wisselen advocate, slachtoffer en kroongetuigen blikken van affectie en waardering uit. The Accused is een krachtig pleidooi voor een morele blik.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film & Televisie)

THE ACCUSED van Jonathan Kaplan. USA 1988, 111′. Met Jodie Foster, Kelly McGillis, Bernie Coulson, Ann Hearne, Leo Rossi. Scenario Tom Topor. Fotografie Ralf Bode. Muziek Brad Fiedel. Productie Stanley Jaffe & Sherry Lansing.