Clint Eastwoods Mystic River: Donkere Amerikaanse tragedie

Naarmate de jaren vorderen profileert Clint Eastwood zich alsmaar meer als een klassieke Amerikaanse cineast met een moderne kijk op cinema en een donkere visie op de cultuur van zijn land. Het feit dat hij zelf uitgroeide tot een icoon weerhoudt hem niet om als verhalenverteller de pijn van het zijn in beeld te brengen. In Mystic River werpt hij van achter de camera een (zijn) blik op getraumatiseerde geesten en het geweld, de angst en het
verraad ermee verbonden.

Mystic River is een beklemmende sociale tragedie. De bijna monochrome beelden, onheilspellende geluiden en de sombere muziek ademen levensangst uit. Het verhaal is een parabel over het verlies van onschuld en het ontstaan van kwaad. Maar ook een allegorische voorstelling van hoe een traumatisch verleden het heden aanvreet en de toekomst compromiteert.

Die aanwezigheid van het verleden als een trauma is niet nieuw voor Clint Eastwood. Denken we maar aan High Plains Drifter, The Outlaw José/ Wales, Unforgiven en A Perfect World. Maar de donkere energie van het trauma is in Mystic River zo visceraal, deprimerend en alledaags dat de wereld een hel wordt. Niet toevallig werkt Eastwood met fade-outs en «het licht van een op zijn einde lopende dag». Visuele metaforen die aangeven hoe het licht uitdooft in de levens van zijn protagonisten.

Het maakt Mystic River tot de donkerste tragedie en de meest complexe genrefilm uit zijn carrière. Klassiek verteld en muzikaal geritmeerd maar voor velen té droefgeestig en somber. «Er is iemand zoals Clint Eastwood nodig om een film als deze te maken binnen het studiosysteem», wist Kevin Bacon. Voor het eerst ondervond Eastwood financieringsproblemen en aarzelde Warner om hun huisregisseur te ondersteunen.

Ondermeer Eastwoods beslissing om op locatie te filmen, viel niet in goede aarde. Maar Boston is een personage in Mystic River. De Europees ogende stad wordt in twee gedeeld door de rivier en verbonden door de Mystic River Bridge. South-Boston is een arme lers-Amerikaanse wijk waar een territorium-gevoel heerst en opvattingen leven over wie waar thuishoort («de yuppies komen», zegt Dave bitter tegen zijn naar een «betere» wijk verhuisde jeugdvriend Sean).

Mystic River begint in deze populaire wijk met pratende ouders en op straat spelende kinderen. Jimmy, Sean en Dave zien bij het hockeyen hun bal in een rioolgat verdwijnen (een «zwart gat» dat Dave’s zoon 25 jaar later zal fascineren) en besluiten daarop hun namen in nat cement te vereeuwigen. Ze worden onderbroken door twee volwassenen die hun leven ingrijpend zullen veranderen. De tragische herinnering aan de ontvoering van Dave voor de ogen van Sean en Jimmy zal immers gevoelens van schaamte, wantrouwen, onmacht, woede, haat en verbittering blijven opwekken.

Net zoals in The Outlaw Josey Wales, Unforgiven, A Perfect World, Midnight in the Garden of Good and Evil en True Crime verbindt Eastwood trauma en onrecht. Het bedrog en de intimidatie van de volwassenen brengt een keten van onrechtvaardigheden op gang: kattekwaad dreigt buiten elke proportie te worden gestraft, de minst schuldige (Dave heeft zijn naam niet volledig geschreven) wordt er uitgepikt, Sean en Jimmy verroeren geen vin om Dave te helpen (hij kijkt hen wanhopig aan door de achterruit van de auto die hem wegvoert), de agenten blijken ontvoerders en de ontvoerders zijn pedofielen die Dave opsluiten en seksueel misbruiken tot hij kan ontsnappen.

Onrecht is bij Eastwood steevast de ideale voedingsbodem voor Het Kwaad.
Een alomtegenwoordig kwaad met vele gezichten en het vermogen zich als een ziekte te verspreiden. 25 jaar na de feiten blijken de namen nog leesbaar in het cement (Dave’s onafgewerkte naam symboliseert zijn mentale wonde) al liepen de paden van de drie uit elkaar. De moord op de jonge Katie brengt hen opnieuw samen. Gecast als vader van het slachtoffer (Jimmy), detective belast met het onderzoek (Sean) en mogelijke verdachte (Dave).

Het verhaal begint zich snel te deconstrueren. Een kleine leugen leidt tot een grotere leugen en resulteert in een tragedie. De oneerlijkheid van een individu heeft een vernietigende impact op zijn naasten. Seksueel misbruik verandert het leven van slachtoffer, familie en omgeving. Na het bekijken van John Carpenters Vampires legt Dave een link tussen zijn malaise en die van de vampieren: «once it’s in you, it stays». Via het gruwelijk sprookje dat hij zijn zoontje vertelt, stelt hij zich voor als «the boy who escaped from the wolves and is living in a world the others never saw». Door het onvermogen emoties te communiceren blijft die wereld («he’s in for a world of hurt» zegt Sean wanneer Jimmy nog onzeker is over het lot van zijn dochter) onbekend en gewelddadig gedrag mysterieus. Daarom miskijken zowel echtgenote Geleste als de afstandelijke speurder Whitey zich op het schuldig gedrag van Dave. Waardoor ze zijn val veroorzaken.

Mystic River bevat elementen van een whodunit maar vervalt nooit in het louter tonen van actie of politieprocedures. Eastwood richt zijn aandacht vooral op het milieu, het karakter en de motivatie van zijn personages en kiest bovendien op cruciale momenten voor symbolische camerastandpunten. De cineast is ook niet geïnteresseerd in het opwekken van haat; de bestraffing van de diabolische pedofielen is geen doel. Hij benadrukt slechts de beperkingen van het Amerikaanse gerechtssysteem én de manier waarop de geschiedenis zich herhaalt (Dave wordt nogmaals met de wagen ontvoerd door de Savage-broers). Het verhaal is moreel complex en levert nooit de gebruikelijke antwoorden, helden en slechteriken.

Iedereen is «beschadigd» door het traumatische verleden en balanceert op de grens van goed en kwaad. Dave wreekt zich op een willekeurige seksueel delinquent, Jimmy vergist zich wanneer hij rechter en beul speelt, Sean verliest zijn objectiviteit. Hun imago’s als respectievelijk gevoelige, superieure en koele man vallen weg. De relatie met de echtgenotes blijft problematisch. Communicatiestoornissen zorgen voor onbegrip (bij Geleste), blinde steun die tegelijk een doodskus is (Annabeth) en stilte (Lauren belt Sean, maar zwijgt). De onderliggende angst is daarbij niet zozeer verdrongen gewelddadigheid maar wel dreigend isolement.

Nogal wat personages vrezen de eenzaamheid. Dave laat zich ontvallen dat
«hurting someone makes you feel alone, alien». Brendan Harris spreekt gebarentaal met zijn doofstomme broer «so that he doesn’t feel lonely». Voor hij het doodvonnis uitvoert zegt Jimmy «this part you do alone». Terwijl Katie kampte met verlatingsangst en afscheid nam van haar vader met «a look like she was never going to see me again».

De traumatische erfenis van (seksueel) geweld, de drama’s die het gevolg zijn van irrationele mentale kortsluitingen en de onderliggende angst voor eenzaamheid maken van de personages van Eastwood tragische figuren. Mystic River is dan ook een Griekse tragedie. Héél onAmerikaans torsen de «helden» hun verleden én hun lot. In de VS heerst het gevoel, en Hollywood geeft het doorgaans vorm, dat je als mens alles kan doen, dat je je eigen lot kan bepalen. De werkelijkheid is dat wie in Beverly Hills wordt geboren een ander lot zal ondergaan dan wie in South Boston het levenslicht ziet. De uitzonderingen worden gebruikt om de mythe te verkopen dat je daaraan kan ontsnappen.

Een mythe die Eastwood juist doorprikt. Mystic River maakt duidelijk dat je verantwoordelijkheden draagt en invloed op je eigen leven hebt, maar dat een groot deel daarvan en waar je eindigt is gebaseerd op waar je begon en wat je doormaakte. Voor Dave een specifieke traumatische gebeurtenis: de ontvoering en het seksueel geweld. Voor Jimmy de wijk waar hij opgroeide, wie zijn vader was en wat zijn kansen waren.

Eastwood vernietigt de Amerikaanse Droom en injecteert een hedendaagse realiteit in de (Griekse) tragedie: het leven van minder begoede blanke stedelingen. Mensen die Hollywood doorgaans links laat liggen. Eastwood reduceert ze niet tot studieobjecten maar maakt ze als dramatische figuren bewust «larger than life». Fotografie, montage, geluid en muziek zijn vooral gericht op symboliek en emotie. Zo vallen fataliteit en pijn op schitterende wijze samen in de scène waarin een wanhopige Jimmy op de plek van de misdaad «Is that my daughter in there?» roept terwijl talloze agenten aan zijn lichaam hangen. Zijn schreeuw wordt vanuit vogelperspectief in beeld gebracht. Wanneer even later het lijk is afgevoerd, zwenkt de camera van de grond naar de lucht, van het alledaagse naar het eeuwige.

Fataliteit wordt ook op andere momenten visueel uitgedrukt. Als voorbode zijn er inserts met een travelling over de rivier naar de Black Emerald Bar. De plaats waar angst, onverdraagzaamheid, woede, verraad en moord samenkomen en voor een tragische ontknoping zorgen. De film sluit met close-ups van blikken vol begrip en berusting tijdens een Columbus Day parade. Gerechtigheid kan alleen geënsceneerd worden; agent Sean gebruikt zijn hand als pistool, focust op de man die niet lijkt te kunnen stoppen met «het doden en dumpen van mensen in de rivier» en haalt de trekker over van dat imaginaire wapen. Wat volgt is een fade to black. Verontrustend. Een perfect einde voor een donkere tragedie.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film & Televisie, n° 536, november 2003)

MYSTIC RIVER. reg., pro. & muz. Clinf Eastwood / sce. Brian Helgeland naar de roman van Dennis Lehane / fot. Tom Stern / mon. Joel Cox /act. Sean Penn, Tim Robbins, Kevin Bacon, Laurence Fishburne, Marcia Gay Harden / pro. Robert Lorenz & Judy G. Hoyt voor Ma/paso / USA / 2003 / 137′ / dis. Warner