Kantemir Balagovs Beanpole: Liefde, oorlogstragiek en female gaze

dec 7, 2020   //   by Ivo De Kock   //   actueel, Algemeen, drama, dvd, film, genre, regisseur  //  No Comments
Beanpole

2020 was een rampjaar voor de bioscopen maar verre van een slecht filmjaar. Getuige het Russische ‘Beanpole’, een must voor de top tien van dit Corona jaar. De tweede film van ‘Tesnota’ regisseur Kantemir Balagov is een pijnlijk, tragisch en briljant geënsceneerd liefdesdrama dat speelt in de Sovjet-Unie van net na Wereldoorlog II. Geïnspireerd door de getuigenissen van vrouwelijke soldaten is ‘Beanpole’ een sfeerschets met een hoog waarheidsgehalte gemaakt vanuit een vrouwelijke blik.

‘De oorlog heeft geen vrouwengezicht’ (Uitgeverij De Bezige Bij). Onder die titel tekende Nobelprijswinnaar Svetlana Aleksijevitsj de getuigenissen op van Russische vrouwelijke veteranen die tijdens Wereldoorlog II vochten aan het front. Het levert 384 pagina’s aangrijpende gruwel op. “Ik schrijf de geschiedenis van gevoelens, van de ziel,” benadrukte de auteur, “niet van de oorlog of de staat, geen heldenlevens, maar die van de kleine mens die vanuit het gewone leven de epische diepte in is geslingerd van een enorme gebeurtenis, de Grote Geschiedenis.”

Beanpole

Vrouwelijk perspectief

Tesnota-regisseur Kantemir Balagov (° 1991) is als jonge filmmaker sterk gefascineerd door het verleden. Van nostalgie of heroïek is er echter geen spoor in zijn historische kroniek Beanpole. Daar waar recente Russische oorlogsfilms genre Stalingrad (Fjodor Bondartsjoek) of T-34 (Aleksey Sidorov) gaan over stoere mannen en stevige tanks kiest Balagov voor een karakterschets die focust op de gruwelijke en traumatische kant van oorlog. Zo sluit de film meer aan bij verwoestende klassiekers als Ivan’s Childhood (Andrej Tarkovski) en Come and See (Elem Klimov). Niet alleen heroïek ontbreekt, Beanpole is bovendien geen mannenverhaal én kiest resoluut voor een female gaze.

Meer dan een miljoen Russische vrouwen namen actief, strijdend aan het front of in logistieke taken, deel aan de oorlog. Maar zij werden i.t.t. de mannelijke oorlogshelden achteraf uitgespuwd en genegeerd. Beanpole toont meteen dat de oorlog grote sporen naliet in Leningrad. Beschadigde gebouwen en zowel mentaal als fysiek gebroken inwoners leveren chaos op. Centraal staan twee jonge vrouwen, Iya en Masha, die proberen hun leven weer op te bouwen. ‘Bonenstaak’ (‘Beanpole’) Iya werkt als verpleegster in een veteranenhospitaal en zorgt voor Pashka, de fragiele zoon van haar vriendin Masha. Met meer vallen dan opstaan. Dat wel. Wanneer Masha terugkeert met diep verankerde trauma’s en een stevige kinderwens neemt de turbulentie nog toe.

Beanpole

Felgekleurd vrouwenportret

Beanpole is geen ‘oorlog is hel’ themafilm maar het portret van getormenteerde vrouwen in een deprimerende, gewelddadige mannenwereld. Balagov vertelt een somber verhaal en schetst een deprimerend universum maar gebruikt daarbij geen vale kleuren. Hij werkt met contrast tussen licht en donker, tussen duistere tinten en fel (respectievelijk dood en leven symboliserend) rood en groen. De muren, kledij en blikken zeggen meer dan de slechts mondjesmaat informatie prijsgevende dialogen. Wat telt is de sfeer, de mentaliteit (van o.m. de burgerlijke ouders van Masha’s ‘verloofde’ die haar zien als ‘legerkampvrouw’, lees: ‘hoer’) en het opborrelen van emoties.

De beproevingen zijn genadeloos, het leven hard en armoede dreigt maar toch weigert Balagov te vervallen in miserabilisme of documentair realisme. Zijn beelden ogen poëtisch en Balagovs benadering van de tegelijk sterke en kwetsbare personages is respectvol. Niet toevallig laat hij toe dat ze verschillende versies geven van hun levensloop. Verhalen waarin vooral de emotionele waarheid primeert. “Leningrad was niet vernietigd in de oorlog,” preciseert Balagov in De Filmkrant, “vooral de mensen stierven, niet de stad. Mijn doel was dus om het trauma van de oorlog te tonen, niet aan de hand van de plaatsen, maar aan de hand van de gezichten.”

Beanpole

Op die gezichten lezen we de impact van zowel de oorlog als het dagelijkse leven. De pijn van de vernederingen (het bezoek van overheidsverantwoordelijken aan het hospitaal, het misprijzen van de begoede klasse, het seksisme van op seks beluste jonge mannen) en de gewenning aan een moeizaam leven (geprangd in gedeelde appartementen of overvolle trams, de zoektocht naar extra voedselbonnen). Verder kijken we ook via de ogen van deze vrouwen naar de wereld van geld en mannelijke macht.

Getraumatiseerde, krachtige vrouwen

Dat gebeurt zonder nadruk en haast in stilte. “De meest heilige dingen gebeuren in stilte,” stelt Balagov, “daarom moest de toon ook stil zijn.” Reacties zijn dan ook vooral fysiek. Naar het voorbeeld van Iya die een soort epileptische aanval krijgt wanneer ze met Pashka speelt. Een uitdrukking van haar controle verlies. Even later blijkt de jongen het grootste slachtoffer. Het levert naast een gruwelijke doodscène ongemak en schuldgevoel op bij Iya. Te lezen in haar lichaamstaal.

Beanpole

Masha reageert stoïcijns (“de reactie van iemand die in de afgelopen jaren op dagelijkse basis geconfronteerd is geweest met de dood” aldus Balagov) maar energiek en obsessief. Ze wil een nieuw kind, punt! Omdat ze onvruchtbaar is geworden (na een keizersnede of een granaatexplosie, beide verhalen circuleren) moet Iya daar als draagmoeder voor zorgen. En wel meteen. Iya neemt literatuur over de ideale lichaamshouding om zwanger te worden en chanteert op haar beurt het mannelijke afdelingshoofd Nikolay Ivanovich.

Het levert de meest gruwelijke en ambigue seksueel trio scène op uit de filmgeschiedenis op. Een waar onduidelijk is wie hier wie gebruikt/misbruikt en waarbij de kijker vooral wil wegkijken. Door een claustrofobisch beeldkader wordt de toeschouwer echter ondergedompeld in de gruwel en de tragiek. Geen voyeurisme of male gaze hier, we kijken door de ogen van de vrouwen. “We hebben pittige dames aan de haak geslagen” zegt een jongeman lachend tegen zijn vriend wanneer die uit de wagen getrapt wordt door Masha en zijn arm gebroken wordt door Iya.

Beanpole

Dat Iya en Masha leiden aan post-traumatische stress is overduidelijk. Dat beide vrouwen geen vertrouwen in en (emotionele en seksuele) nood aan mannen hebben ook. Maar hun liefde voor elkaar wordt minder vet onderstreept. Ook hier wil Balagov geen thema afvinken. De relatie van en de aantrekkingskracht tussen Iya en Masha is meer een evidentie dan een statement. Beanpole gaat over (wederzijdse) afhankelijkheid, liefde, tragiek en trauma’s. Over hoe mensen overleven en poëzie vinden in een donker bestaan. Over hoe, te midden oorlogsgeweld en in een door mannen gedomineerd universum, de female gaze voor tegengewicht zorgt. Voor ons een van de films van het jaar.

IVO DE KOCK

BEANPOLE van Kantemir Balagov; Rusland 2019, 134’; met Viktoria Miroshnichenko, Vasilisa Perelygina, Konstantin Balakirev, Andrey Bykov, Olga Dragunova, Timofey Glazkov, Ksenia Kutepova, Igor Shirokov; scenario Kantemir Balagov & Aleksandr Terekhov naar ‘The Unwomanly Face of War’ (De oorlog heeft geen vrouwengezicht) van Svetlana Alexievich; fotografie Kseniya Sereda; montage Igor Liltoninskiy; muziek Evgueni Galperine; dvd distributie September Film. Ook te zien via video on demand.

Leave a comment