De wilde Crash-dromen van James Ballard
James Ballards postmoderne cultroman ‘Crash’ kreeg, met dank aan archivaris Chris Beckett en uitgever 4th Estate, een bijzonder fraaie Collector’s Edition. Voor fans van het boek en voor die van de verfilming van David Cronenberg.
“If the man in the motor-car is the key image of the 20th century, then the automobile crash is the releasing trauma” zegt J.G. Ballard (1930-2009) in Harley Cokeliss’ Crash! (1971), een kortfilm die een voorstudie was van zijn romans ‘The Atrocity Exhibition’ (1969) en ‘Crash’ (1973), later passend verfilmd door David Cronenberg. Dat de schrijver toen reeds geobsedeerd was door een “tragische gebeurtenis” die “raakt aan het onderbewustzijn” met beelden die “model staan voor onze eigen wonden” blijkt uit het scenario opgenomen in The Collector’s Edition van ‘Crash’. Naast een met de hand bewerkte eerdere romanversie, verwante kortverhalen (o.m. ‘Mae West’s Reduction Mammoplasty’), toelichtingen van Ballard en Chris Becketts essay ‘Jim’s Desk’.
Een fraaie uitgave die aangeeft dat ‘Crash’ niet uit het niets opdook. De somberheid van de schandaalroman weerspiegelde Ballards worsteling met de dood van zijn vrouw en zijn donkere kijk op “het tweeling leidmotief van de 20ste eeuw: seks en paranoia.” De in Shanghai geboren Britse schrijver (het door Spielberg verfilmde ‘Empire of the sun’ was autobiografisch) had op William Burroughs na weinig literaire modellen. Hij putte uit visuele kunsten verbonden met surrealisme, pop art en futurisme. Schokkende beelden van gruwel – Jacopetti’s documentaire Mondo cane en de Zapruder opnamen van de moord op JFK – en autocrashtest beelden inspireerden Ballard eerst tot een sculptuur tentoonstelling (‘Crashed Cars’) en later tot romans waar ‘savage tableaus’ (fetisjistische reconstructies) een cruciale rol spelen.
Het is geen toeval dat Vaughans re-enactment van botsingen in ‘Crash’ herinnert aan Dali’s 3D-werk ‘Rainy Taxi’. De onderstroom is identiek: angst en fascinatie voor wat Ballard een “spectaculair Autogeddon” noemde. Na een met de vier elementen verbonden rampencyclus (‘The Wind From Nowhere’, ‘The Drowned World’, ‘The Burning World’, ‘The Crystal World’) ontwikkelde Ballard zijn apocalyptische betontrilogie: ‘Crash’, ‘Concrete Island’ (1974) en ‘High Rise’ (1975). In zijn inleiding bij de Franse vertaling van ‘Crash’ wijst de auteur op “het huwelijk van rede en nachtmerrie dat leidde tot een meer ambigue wereld” en “geestelijke ziektes die culmineren in de dood van gevoelens.”
Met het plaatsen van vraagtekens bij vooruitgangsdenken en het geloof in ongelimiteerde mogelijkheden maakte hij van ‘Crash’ een waarschuwingsverhaal. Maar door zelf “een extreme metafoor voor een extreme situatie” te associëren met sciencefiction liet Ballard toekomstfictie de verontrustende viscerale trip overschaduwen. “Daarmee ging ik in de fout,” bekende hij anno 1994 in een gesprek met Will Self, “aan het einde van de sixties koesterde ik nog de hoop dat sciencefiction een sprong voorwaarts zou maken en zich ging transformeren in meer gesofisticeerde fictie.” Subversief en surrealistisch. Maar, “helaas schakelde het genre in achteruit. Midden jaren zeventig en belandde sciencefiction in zijn meest commerciële fase ooit.” Dankzij Star Wars.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in Filmmagie, N) 708, oktober 2020)
J.G. Ballard, Crash, The Collector’s Edition, 4th Estate, London, 2019 (origineel 1973), 380 pag., extra: kortverhalen, essay, intro en interview Ballard, bewerkt manuscript, scenario Crash!.
