Sieg Maandag: Van gruwel naar schoonheid
Zeven jaar was Sieg Maandag toen hij samen met 50 andere Nederlandse kinderen bevrijd werd uit het concentratiekamp Bergen-Belsen. Zijn vader overleefde de Holocaust niet maar Sieg vond eerst zijn moeder terug, ontmoette jaren later zijn grote liefde Karen en ontdekte uiteindelijk ook zijn andere grote liefde, het schilderen. Echtgenote Karen Maandag-Ralph schreef samen met Dawn Skorczewski een mooie biografie: ‘Sieg Maandag. Leven en kunst in de schaduw van Bergen-Belsen.’ Een tocht van gruwel naar schoonheid.
“Dit is het leven? O, dit is het leven.” Zo luidt het bijschrift dat onder de foto op de achterflap van ‘Sieg Maandag. Leven en kunst in de schaduw van Bergen-Belsen’ te lezen staat. Het beeld is een stomp in de maag: een jongetje loopt eenzaam over een aardeweg en kijkt weg van de eindeloze rij lijken langs de kant van de weg. Is het afwenden van het hoofd een teken van gewenning of afschuw? In ieder geval als kijker blijf je zitten met een ongemakkelijk gevoel en het besef van ‘the horror.’ Dit is een van de iconische Holocaust beelden die ons geheugen gegrift staan. Symbolisch maar anoniem.
Een beeld, krachtiger dan duizend woorden
Na het lezen van dit biografisch werk over Sieg Maandag (1937-2013), geschreven door echtgenote Karen Maandag-Ralph en Dawn Skorczewski, kijken we anders tegen dit beeld aan. Het jongetje dat langs de rij doden lichamen loopt in het bevrijde concentratiekamp Bergen-Belsen is immers de toen 7 jaar oude Sieg Maandag. Gescheiden van zijn ouders overleefde hij samen met zijn zusje en 50 andere Nederlandse kinderen de gruwel. Met dank aan een Poolse vrouw die zich over hen ontfermde. De foto werd gepubliceerd in het Amerikaanse Life magazine en maakte indruk. Een familielid herkende Sieg en stuurde exemplaren van het tijdschrift naar Nederland waar zijn moeder van het Rode Kruis te horen had gekregen dat haar kinderen dood waren. De foto startte een nieuwe zoektocht en zowel Sieg als zijn zus werden gevonden.
In 1995 vertelde Sieg Maandag zijn levensverhaal aan de documentairemakers van de USC Shoah Foundation. Het verhaal van de arrestatie van zijn in de diamantsector actieve Amsterdamse familie, hun deportatie vanuit een Amsterdams theater naar het kamp Westerbork, de scheiding van de gezinsleden, het helse verblijf in Bergen-Belsen en de Poolse Schwester Luba die de kinderen hielp overleven in een kamp geteisterd door ongedierte en ziektes. Verhalen vol pijnlijke herinneringen zoals de dood van het jongetje waarmee Sieg het bed deelde of de vrouw die tussen een berg dode lichamen naar eten zocht.
Eén sterk beeld haalt Maandag expliciet aan. Dat van een verhongerende gevangene die niet meevocht voor de laatste kruimels in een lege ton. “Een vastberaden man die zijn waardigheid behield in een gruwelijke en onmenselijke omgeving,” verduidelijken de auteurs van deze biografie, “een troostrijk beeld dat hem herinnerde aan het goed van het leven.” Het bleef niet zonder gevolgen: “het vinden, maken en vasthouden van beelden werd Siegs grote passie, zijn roeping en voedingsbron, zowel tijdens periodes van ontbering als van intense vreugde.”
Een levensverhaal indringend verteld
Filmmaker Frans Bromet deed in de jaren zeventig een eerste poging om het levensverhaal van Sieg Maandag te vertellen maar door ‘artistieke meningsverschillen’ geraakte de film nooit af. Tot Maandags dochter Sarah het project opnam in 2016 en er een eerbetoon aan haar vader en aan Bromets project van maakte met De film die nooit afkwam (2017). ‘Sieg Maandag. Leven en kunst in de schaduw van Bergen-Belsen’ is een nieuwe, geslaagde, poging het leven en artistieke werk van Maandag te belichten. Het boek valt uiteen in twee grote delen: enerzijds het in zijn historische context geplaatste levensverhaal van Maandag, anderzijds de kroniek van zijn artistieke ontwikkeling aan de hand van de analyse en duiding van diverse werken uit verschillende periodes. Aangevuld met commentaar van Sieg Maandag.
“Ik was altijd al een schilder” zei Sieg Maandag, ook al begon hij pas in de jaren zeventig, na een wereldreis en het ontmoeten van zijn grote liefde Karen, aan een kunstenaarsleven. Met als motto zijn favoriete Picasso quote: “schilderen is therapie.” Er zit dan ook heel wat schoonheid in het werk van Maandag, maar ook veel pijn en gruwel. Je proeft levensvreugde maar ook somberheid. Citaten van Maandag leggen de link met kampherinneringen en met pogingen om de horror te verwerken.
De auteurs maken duidelijk hoe kunst het leven weerspiegelt door het werk te verbinden met bepaald fases uit het leven van de kunstenaar. Afgevoerd naar de Hollandsche Schouwburg, Gedeporteerd naar Westerbork, Transport naar Bergen-Belsen, Siegs ouders worden naar andere kampen gestuurd, Luba zorgt voor de verlaten diamantkinderen, Bevrijding van Bergen-Belsen, Terug naar Amsterdam, Schooltijd, Wereldreis, Verliefd, Terug in Amsterdam, Familie, De kunst van het verliezen. Hoofdstukken volgen het leven van Maandag en duiden ook de stijl, toon en thema’s van zijn schilderijen.
Kunst als spiegel van het leven
Ze verklaren ook waarom de kunstwerken zo emotioneel zijn. “We voelden ons verlaten,” herinnert Maandag zich, “dat was een enorme eenzaamheid.” En “de onze is de eeuw van gedwongen reizen van verdwijningen. De eeuw van mensen die hulpeloos anderen, die dicht bij hen stonden, aan de horizon zien verdwijnen.” Of: “kun je je voorstellen dat je afscheid moet nemen van je vader?” Maar ook: “Een kind ervaart wat er gebeurt. Hooguit denkt hij ‘dit is het leven’. Zelfs als er iets slechts om hem heen gebeurt, ervaart hij het als ‘dit is het leven’. Ik denk dat een kind zo denkt. Zo heeft hij er minder last van.”
Door de dialoog tussen woord en beeld, tussen herinneringen en bespiegelingen, tussen gedachten en emoties, tussen het leven en kunst tot leven te wekken werkt dit boek bijzonder fascinerend en uiterst verhelderend. De bespiegelingen over gruwel, verlies en verdriet, over goed en kwaad, over wonden en loutering lopen parallel met de creaties van Maandag en met zijn artistieke evolutie. Opvallend is dat Maandag blijft streven naar schoonheid ook al maakte hij op tragische wijze kennis met lelijkheid.
Die lelijkheid krijgt ook een plaats en een functie in zijn schilderijen, in zijn kunst. “Het zijn de donkere kleuren die me een glimp geven van de onbekende diepten,” aldus Sieg Maandag, “ze suggereren een lelijkheid. Door de lelijkheid van donkere kleuren te verdiepen, ontstaat een onzichtbare schoonheid. Het schilderen dient als ondersteuning voor de klim naar boven.” Pijnlijk mooi. De omschrijving geldt voor Sieg Maandags schilderkunst én voor dit boek. Zelfs in de schaduw van Bergen-Belsen leeft er schoonheid.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, maandag 6 juli 2020)
Karen Maandag-Ralph & Dawn Skorczewski, Sieg Maandag. Leven en kunst in de schaduw van Bergen-Belsen, Uitgeverij Lecturis, Eindhoven, 2020, 176 pagina’s.