Mati Diops Atlantique: Spoken en liefde in Dakar.

Met haar eerste, voor de Sembène Award genomineerde, langspeelfilm Atlantique won de Frans-Senegalese Mati Diop de prestigieuze Grand Prix op het filmfestival van Cannes. Haar oom Djibril Diop Mambéty (Touki Bouki) was een monument van de wereldfilm maar dit poëtisch en politiek liefdesverhaal geeft aan dat de cineaste een meer dan waardige erfgename is.

Je hebt langspeelfilmdebuten die vooral het visitekaartje zijn van een filmmaker die zijn/haar talent en kennis in de verf wil zetten en je hebt debuten die lang gekoesterde, en soms in kortfilms embryonaal aanwezige, losse ideeën en beelden wil samenbrengen in een urgentie uitstralende langspeler. Atlantique is een debuut dat duidelijk tot de tweede, en meest boeiende, categorie behoort. Het cinematografisch talent en de zelfzekere aanpak van Mati Diop (°1982) zijn frappant maar dit is vooral een magische, romantische en politieke film die absoluut gemaakt moèst worden. Uit persoonlijke, rationele én emotionele, overwegingen. Niet toevallig raakt deze poëtische film zo een gevoelige snaar bij de kijker en blijft hij nazinderen in onze geest.

Het spookt in Dakar

Atlantique is een persoonlijke, maar geen autobiografische film. Toen ze haar debuut voorstelde in Cannes vertrouwde Diop de pers toe dat de film het verhaal was van de Afrikaanse adolescentie die ze zelf niet doorgemaakt had. Een verwijzing naar het feit dat de Frans-Senegalese cineaste geboren werd in Parijs maar geboeid bleef door haar Afrikaanse roots én geïnteresseerd in de geschiedenis van het land waar haar grootvader imam was en dat haar vader, muzikant Wasis Diop, moest verlaten omdat hij behoorde tot de lage Griot kaste. Het inspireerde Diop tot een Afrikaans Romeo & Julia verhaal, een mix van politieke fabel, bovennatuurlijke thriller en sociale aanklacht.

Het verhaal speelt in een voorstad van het Senegalese Dakar waar armoede en uitbuiting sommige jongeren aanzet om via gammele bootjes overzees (Europees) geluk te zoeken terwijl anderen in eigen land trachten te overleven. Pijnlijke keuzes die ook de liefde tussen Ada en Souleiman op de proef stelt. Hij wordt als bouwvakker niet betaald en waagt zich op de oceaan, zij wordt door familie en vriendinnen (Dior en Fanta) gepusht te huwen met de rijke (en I-Phones offrerende) zakenman Omar.

Na een letterlijk stormachtige periode van onrust en onzekerheid vindt Ada’s huwelijksfeest plaats. Dat eindigt abrupt wanneer er brand ontstaat in het gebouw en iedereen geëvacueerd moet worden. De door koortsaanvallen geplaagde politie inspecteur Issa verneemt snel dat het ‘indrukwekkende’ bed van Omar ‘spontaan’ vuur vatte, dat getuigen Souleiman ter plekke zagen en dat vreemde figuren de zakenman die de arbeiders oplichtte kwamen bedreigen. Zijn speurtocht wordt een bevreemdende dwaaltocht.

Senegalese roots

Voor Atlantique draaide Mati Diop kort na haar acteerdebuut 35 rhums (Claire Denis) Atlantiques (2009), een in Senegal opgenomen documentaire kortfilm over het dagelijkse leven van jongeren tijdens een bijzonder sombere periode. “Ik arriveerde op een moment dat jongeren ‘Barcelona of de dood’ (n.v.d.a. een slogan die ook in Atlantique opduikt) scandeerden,” vertelde Diop aan Le Monde, “mijn neef en toeverlaat Cheikh maakte zich klaar om in Amerika te gaan studeren terwijl al zijn vrienden uit de wijk enkel met een boot naar Spanje wilden vertrekken. De kloof tussen de mediaberichten in Frankrijk en de realiteit ter plaatse trof me.”

Wanneer ze een uit Spanje uitgewezen jongeman wiens boot gezonken was ontmoet, besluit Diop om zijn getuigenis vast te leggen. Enkele maanden later sterft Serigne aan een ziekte voor hij een nieuwe poging kon wagen om de oceaan over te steken. Diop is enorm aangeslagen, filmt de begrafenisplechtigheid en merkt dat Serignes zus in het oog springt: “Ze liet zich niet enkel filmen, met haar blik fixeerde ze me ook. Tijdens de montage had ik de indruk dat ze me smeekte om haar verhaal te vertellen. Adan de protagoniste van Atlantique, baseerde ik dan ook op Astou.” Een andere stimulans was een uitspraak van Serigne in de documentaire: “Quand on décide de partir, c’est qu’on est déjà mort.” Wanneer er levende doden en geesten opduiken in Atlantique dan is dit meer dan een genre cliché.

Maar eerst peilde Diop in een andere kortfilm, Mille Soleils (2013), naar de dilemma’s van jongeren. Dat gebeurt via de hoofdacteur van Touki Bouki, de referentiefilm uit 1973 waarin haar oom Djbril Diop Mambéty de ‘Europese droom’ van Senegalese jongeren reeds aansneed. De ondertussen landbouwer geworden Magaye Niang vertelt na een bioscoopvertoning over zijn eerste liefde, een vrouw die zoals velen Dakar verliet. Die pijnlijke herinnering nam Diop mee. Liefde, verlies en verdriet vormen de onderstroom van haar debuut.

Een kantelmoment en een mysterie

Maar Diop wou het individuele verhaal ook inschrijven in de collectieve geschiedenis van Senegal. Met name de erfenis van de in 2011 opgerichte ‘Y’en a Marre’ burgerbeweging die protesteerde tegen een beleid dat geen perspectieven bood. “De beweging draaide ‘Barcelona of de dood’ pagina om,” aldus Diop, “voor mij droegen de jongeren die de straat op trokken om ‘nee’ te zeggen (n.v.d.a. die zo president Abdoulaye Wade verdreven in 2012) de op zee verdwenen jongeren met zich mee.”

Dat kantelmoment, waarna Senegalese jongeren hoopvoller naar de toekomst gingen kijken, wilde de cineaste verwerken in Atlantique. Vandaar dat migratie – en de impact ervan op de samenleving – de rode draad door het tragische verhaal blijft maar het slot hoopvol oogt. Vandaar ook dat armoede, uitbuiting en corruptie hun stempel drukken op het liefdesverhaal. Resultaat is een sprookjesachtige politieke fabel gedreven door emoties. En bevolkt door geesten, door de spoken van een samenleving in transformatie.

Atlantique start op een bouwwerf gedomineerd door een wolkenkrabber in de vorm van een gigantische golf. Souleiman en zijn collega bouwvakkers eisen hun achterstallig loon op, laten zich niet uit elkaar spelen door de ploegbaas maar vertrekken zonder geld omdat de werkgever op zakenreis is. Een neo-realistische aanklacht lijkt in de maak maar close-ups van blikken en het symbolische beeld van de ietwat onwerkelijke wolkenkrabber hinten op een andere toon. De dialoogloze rit van de arbeiders richting buitenwijken in de laadbak van een vrachtwagen – verstrengeld met beelden van een woelige zee – creëert een gevoel van onrust en onheil. Mede door de pompende elektronische score van Fatima Al Qadiri (die later folkloristische elementen in de soundtrack zal integreren).

Souleiman lijkt in gedachten verzonken en ook wanneer hij zijn vriendin Ada ontmoet hebben we de indruk dat hij zich in een andere wereld bevindt. Ook al zijn de twee duidelijk verliefd. Maar er blijft iets onuitgesproken. Pas ’s avonds blijkt het hangertje dat hij gaf bij het afscheid niet louter een cadeau te zijn geweest maar een aandenken. Souleiman is niet op de afspraak in de dansbar. Samen met dorpsgenoten blijkt hij – zonder maritieme ervaring – de oceaan te zijn opgegaan in de hoop Spanje te bereiken. In de aan het strand gelegen bar blijven haast enkel vrouwen achter.

Van verdriet naar vitaliteit

Met Souleiman verdwijnt ook het mannelijk perspectief uit de film, Diop introduceert de female gaze en focust vooral op het lot van Ada en haar vriendinnen Fanta en Dior. Wanneer na de familiale druk (moeder fungeert steevast als spreekbuis van een buiten beeld blijvend gezinshoofd) om te trouwen met rijke man de verdwijning van haar geliefde volgt reageert Ada aanvankelijk lethargisch. In een land waar armoede, onrecht, eenzaamheid en mannelijk chauvinisme heersen lijkt met de scheiding van haar geliefde ook Ada’s zin in het leven verdwenen. Maar haar levenslust keert terug op het moment dat andere vrouwen en speurder Issa in een koortsachtige trance lijken te belanden.

Na het sociale drama, het melodrama en de politiefilm laveert Atlantique richting fantastische cinema. Met de uit de dood verrezen ‘zombie’ Souleiman die opduikt zowel tijdens het huwelijksfeest als op het politiekantoor (waar Ada hem niet herkent en verschrikt wegrent) én de achterblijvers die bezeten geraken door de geesten van hun op zee gestorven verwanten. Naast deze ‘spoken’ die de levenden komen beheksen (en de schuldigen bestraffen) zijn er ook empathische mensen zoals Issa die bezeten geraken door schuldgevoelens en in een koortsdroom verzeild geraken.

Bezit en bezetenheid

Naar Afrikaanse traditie laat Diop leven en dood, verleden en heden, realiteit en droom niet parallel maar samen lopen. Atlantique is de kroniek van een verloren generatie die gedwongen werd te immigreren en die blijft rondzwerven in de geesten van de achterblijvers. “Je ogen hebben me nooit verlaten” klinkt aan het einde van de tocht wanneer hoop de dood overstijgt. Met dank aan emancipatie: Ada neemt haar bestaan in handen na een liefdesnacht op de grens van realiteit en fantasie.

Atlantique is een film over bezit en sociale status. Over materiële bezittingen, politiek-economische macht, sociale relaties en maatschappelijke structuren. Het is ook een film over bezetenheid en passie. Over trauma’s, liefde, energie en emoties. Over zoekende mannen en vrijgevochten vrouwen. Over mysterie en feiten. Het is ook een film waar materie (water, aarde, vuur, lucht) en geest (herinneringen, gedachten, gevoelens) elkaar ontmoeten in een poëtisch universum. Mati Diop vertelt haar verhaal met kleur en licht, met dialoog en muziek, met metaforen en authentieke personages. Maar vooral ook met verve en overtuiging.

IVO DE KOCK

ATLANTIQUE: Mati Diop; Senegal-Frankrijk-België, 20195, 102′; met: Ibrahima Traore, Mama Sane, Amadou Mbow, Nicole Sougou; FILM: **** / EXTRA’S: 0; distributie: Cinéart.