Brian De Palma’s DOMINO: Trauma’s en tragiek
Heel wat films halen de bioscopen niet meer en voor een aantal anderen is de bioscoopcarrière zo voorbij. Zelfs ooit grote namen zoals Brian De Palma ontsnappen er niet aan. Zijn terreur thriller DOMINO – een zieke film maar tegelijk magistrale pure cinema – leek veroordeeld tot een ‘direct-to-dvd’ status en een reputatie van mislukte film maar gelukkig zijn er nog vertoners die bereid zijn om miskende films uit de vergetelheid te halen. De naam One Shot Cinema is goed gekozen.
Verwarring en illusie vormen nog steeds de link tussen het imago van Brian De Palma, het medium waarin hij actief is en de films die hij maakt. Alleen is de Amerikaanse regisseur, die vroeger even omstreden als populair was, in het nieuwe millennium zowat in de vergetelheid beland. Uitgespuwd door Hollywood en op onverschilligheid stuitend bij filmliefhebbers die ook al Francis Ford Coppola en Peter Bogdanovich afschreven.
Maar De Palma’s hoofdthematiek – de bedrieglijke schijn van de samenleving en het illusoire karakter van de mens – sluit nog steeds naadloos aan bij de essentie van het medium film: een optische illusie dicht de kloof tussen wat de kijker ziet en wat hij denkt te zien. Zelfs het aanvankelijk naar dvd verbannen en nu door One Shot Cinema opgeviste DOMINO bevat meer briljante scènes dan doorsnee bioscoopvoer anno 2020 en bewijst dat de regisseur van Blow Out en Femme Fatale een meester op het vlak van pure cinema blijft.
Chaos en rampspoed
Toen De Palma in 2018 aan de Franse pers zijn samen met Susan Lehman geschreven roman Les serpents sont-ils nécessaires? voorstelde (de Engelse versie Are Snakes Necessary? verscheen pas op 31 maart 2020), liet hij uitschijnen dat zijn toen in postproductie verkerende terrorismethriller DOMINO het moeilijkste project uit zijn carrière was. Vooral omdat de internationale coproductie (met ook opnamen in Borgerhout en Oelegem) chaotisch verliep en de middelen erg krap waren. Te krap eigenlijk.
Het werd echter nog erger: De Palma die tijdens de promotie interviews voor zijn boek de film nog als “zeer goed” omschreef (en Bonfire of the Vanities bewees dat hij echt wel zelfkritisch is) moest de montage loslaten en wees daarop elke verantwoordelijkheid af. Als bij wonder raakte DOMINO (niet te verwarren met de gelijknamige door Richard Kelly geschreven film van Tony Scott) toch af, al haalde de in zijn vaderland afgekraakte film bijna nergens de zalen. Nog straffer is dat DOMINO, zonder een meesterwerk te zijn, toch enkele adembenemend sterke scènes bevat. Vintage De Palma. Bovendien gaat de meest hitchcockiaanse Amerikaanse filmmaker verder op het pad dat hij insloeg met Femme Fatale en Redacted en belicht hij niet enkel de kracht maar ook de politieke dimensie van het beeld.
Schuld en manipulatie
DOMINO begint met een dikke Vertigo-knipoog die De Palma’s thriller meteen in het teken van gruwel, schuld en manipulatie zet. De Deense politieagent Christian en zijn partner Lars botsen nietsvermoedend op de brutale killer Ezra wanneer ze denken tussen te komen bij huiselijk geweld. Christian overmeestert Ezra, laat hem geboeid achter bij Lars, leent diens pistool (Christians wapen ligt bij zijn vriendin) en gaat een verdieping hoger een appartement binnen waar hij een zwaar gemarteld lijk aantreft. Op dat moment bevrijdt Ezra zich en laat hij Lars achter met een diepe snee in de hals. Alles loopt fataal fout: Christian komt te laat en ziet zowel Ezra ontglippen als Lars sterven.
Dat gegeven is even eenvoudig als vertrouwd, maar De Palma tovert wel een briljante traumatische scène op het scherm. De parallelle actie in de trappengang van een appartementsgebouw is gedrenkt in tragiek en noodlottigheid, en een achtervolging over daken verstrengelt heel hitchcockiaans angst en schuldgevoelens. Compleet met een val – en een landing tussen de tomaten – die het droomachtige karakter van het gebeuren versterkt door bewustzijnsverlies, vervagende waarneming en falende interpretatie te verweven. Waardoor de protagonist getormenteerd en gedoemd achterblijft, getekend door het verlies van een vriend en het verlies van de controle die hij dacht te hebben.
Onvermijdelijk noodlot
“Suspense is afleiding creëren en tragedie aankondigen” vertelde de regisseur aan Noah Baumbach en Jake Paltrow in de documentaire De Palma (2015). Spanning leidt in DOMINO tot tragiek en trauma’s. De Palma zet Christians nachtmerrie in de verf via het briljante gebruik van zijn stilistische trukendoos. Met parallelle ontwikkelingen, vertragingen, close-ups, dromerig dramatische muziek (van Pino Donaggio) en blikken die dialoog overbodig maken. Bovendien drenkt DOMINO een achtervolging in noodlottigheid. De race tegen de tijd is eigenlijk een gedoemd gevecht met de dood dat een levensgroot trauma oplevert. Christian blijft aangeslagen en verdoofd achter. Ook al gaat hij samen met Lars’ (geheim gehouden) vriendin Alex verbeten op zoek naar de moordenaar. En naar loutering voor zijn schuldgevoelens.
Het ondraaglijke gewicht van fataliteit in DOMINO is geen primeur. De Palma’s personages worstelen vaak met traumatische ervaringen en herinneringen die wel te begrijpen, maar niet te veranderen zijn. In Carlito’s Way ligt het einde vast, in Blow Out is de geluidsspecialist tweemaal verantwoordelijk voor iemands dood, in Mission: Impossible worden geliefden telkens weer verraden, in Body Double werkt een trauma verlammend, in Raising Cain verstrengelen obsessie en waanzin, in Casualties of War blijft de getuige machteloos. Telkens opnieuw ensceneert De Palma zo de verloren onschuld van zowel de mensheid als het filmische beeld via getormenteerde personages en autoreflexieve cinema.
De tragische dimensie van dit romantisch moralisme bleef vaak onopgemerkt, de verwantschap (via Vertigo dat liefde, voyeurisme en dood verbindt) met Hitchcock achtervolgde De Palma dan weer als een verwijt. Zelf ziet hij een link met de essentie van cinema. “Ik zal het nooit vergeten, ik zag Vertigo in 1958 in Radio City Music Hall en was meteen enorm onder de indruk,” bekent hij in De Palma, “Hitchcock maakte een film over wat regisseurs doen, een romantische illusie creëren waar je verliefd op wordt. Als filmmaker creëren we goddelijke vrouwen, viriele en opwindende mannen, we betrekken het publiek in hun leven en verbinden hen emotioneel met het verhaal. Hitchcock creëerde een heel Brechtiaanse film en toont wat we doen terwijl we het doen.” Fascinerend, oordeelt De Palma die in DOMINO het speeltje ‘cinema’ blijft manipuleren en deconstrueren door opwinding te koppelen aan analyse en door het irrationele te versmelten met het rationele.
Genadeloze beeldvorming
Het avontuur dwars door Europa, van Kopenhagen tot Zuid-Spanje, dat in DOMINO volgt op de traumatische openingsscène wordt verwarrend en complex doordat de ene achtervolging de andere speurtocht verbergt. Ezra blijkt een Libiër op zoek naar IS-leider Salah Al Din, die hij verantwoordelijk houdt voor de dood van zijn vader, terwijl CIA-agent Joe Martin wat graag het vuile werk laat opknappen door de gevangengenomen Ezra of de losgeslagen Christian. Ondertussen plant een terroristische cel meerdere brutale zelfmoordaanslagen. Opgezet om slachtoffers te maken en propaganda te verspreiden.
Het probleem van DOMINO is dat het scenario van Petter Skavlan er niet in slaagt personages en gebeurtenissen aan elkaar te verbinden. Er is amper een verhaal of plot en de personages hebben zo goed als geen dramatische evolutie. Scènes lijken zo eilandjes in een visuele trip en van logica, drama en symboliek ontbreekt elk spoor. Maar op een of andere manier past dat perfect bij een film die wat weg heeft van een hallucinatie. Waardoor absurde details – zoals Christian en Alex die een willekeurige vrachtwagen van een tomatenproducent volgen om dan bij toeval te stuiten op een tegenligger bestuurd door terroristen – wel opvallen maar niet storen.
Adepten van mainstream scenariocursussen zullen vooral tekortkomingen opmerken, maar met Howard Hawks’ statement “A good movie is three good scenes and no bad ones” in het achterhoofd zien we het glas eerder halfvol. DOMINO bevat drie magistrale scènes: naast de aan Hitchcocks Vertigo herinnerende openingsscène zijn er ook een aanslag op een Nederlands filmfestival en de finale confrontatie in en rond een arena voor stierengevechten. Slechte expositiescènes zijn niet te bespeuren.
Dat heel veel niet werkt, vergeten we met plezier omdat de hoogstandjes ons eraan herinneren hoe magistraal De Palma met beeld, geluid, muziek en mise-en-scène kan omspringen. Zelfs een film die hem voor een stuk ontsnapte, blijft een fraai object van pure cinema, van sound and vision. Eentje dat de obsessies van de auteur bevat, zelfs wanneer die enkel als vakman werd ingehuurd: schuld, boete, manipulatie, leugens, voyeurisme, wantrouwen tegenover overheid en gezag, fascinatie voor technologie …
Een extreme fim voor zieke tijden
Van Two Weeks in Another Town (Minnelli) en Shock Corridor (Fuller) over Red Line 7000 (Hawks) en Seven Women (Ford) tot The Osterman Weekend (Peckinpah) en Eyes Wide Shut (Kubrick), de filmgeschiedenis zit vol ‘zieke’, onevenwichtige films die achteraf de perfecte weerspiegeling van een tijdsgeest of historisch scharniermoment bleken. Of DOMINO in dat rijtje grote zieke films past, weten we pas binnen enkele jaren. Nu is wel al duidelijk dat De Palma reflectie over de morele blik en de manipulatie van beelden toevoegt aan de war on terror.
Dat doet hij een eerste keer tijdens een aanslag op de rode loper van een Nederlands filmfestival. Een zelfmoordterrorist filmt haar aanval via twee op haar geweer gemonteerde camera’s. Een eerste focust op haar angstige, verkrampte gelaat en een tweede toont de slachtoffers van wat haast een first-person shooter-videospel lijkt. Tegelijk krijgt ze via haar oortje instructies van de leider, die net als een regisseur zijn actrice aanzet om te acteren, om acties en beelden aan elkaar te rijgen.
Het ‘spektakel’, de fysieke aanslag zelf, interesseert De Palma minder dan het morbide karakter van de opname en de gaze van de doder. Daarbij wordt de camera, meer dan kogels en explosieven, het echte wapen in acties die deel uitmaken van een nauwgezet gevolgd draaiboek. Niet toevallig merkt Christian op dat IS in haar executie- en propagandafilms heel professioneel en cinematografisch te werk gaat. Met montage, slow motion, stilering en drones.
Dodendans in de arena
Een drone speelt een cruciale dramatische rol in de lang uitgesponnen finale confrontatie tegen de achtergrond van een stierengevecht. Die dodendans trachten de terroristen te verwerken in hun dramatisch opgebouwde aanslag. De arena wordt een theater, een panopticum dat afschrikwekkende beelden met een boodschap moet opleveren. Met dank aan de drone die vanuit goddelijk standpunt registreert maar ook regisseert, door het startsein te geven en door zelf voor de ontknoping te zorgen.
In zijn zoveelste variatie op Hitchcocks The Man Who Knew Too Much haalt De Palma zijn barokke stijlarsenaal (zoomopname, slow motion, split screen …) boven om de nachtmerrie tegelijk in beeld te brengen en te deconstrueren. Als moreel filmmaker geeft hij aan dat, in een wereld die onder de invloed staat van internet en sociale media, perceptie belangrijker is dan ooit. De regie van beelden en de dramaturgie van ensceneringen zijn daarom cruciaal. Wie beelden controleert, erin slaagt hun ambigue relatie met de realiteit te manipuleren, kan ook de werkelijkheid en de wereld sturen.
De regisseur van Mission: Impossible verloor zijn vermogen een ruim publiek te entertainen, maar zijn kritische blik en zijn gevoel voor pure cinema bezit De Palma nog steeds. Zijn relativeringsvermogen ook. “Sommigen vonden me slecht, anderen begrepen me,” reageerde De Palma schouderophalend toen Baumbach wees op kritiek “je moet beseffen dat filmkritieken afhangen van de mode van het moment, wanneer de mode verandert vergeet iedereen dat.”
De nieuwe De Palma
De jonge Brian De Palma werd door zijn moeder aangespoord om zijn overspelige vader te bespioneren. Dat zou zich weerspiegelen in films die bestraffende moeders, schuldgevoelens en voyeurisme verbonden met technologie, seksualiteit en geweld. Van Sisters, Obsession en Carrie over Dressed to Kill en Body Double tot Snake Eyes. Pas toen zijn moeder enkele jaren geleden overleed, kon De Palma zich bevrijden van het verlammende oordeel van deze vrouw, die zijn filmwerk misprees en zijn (hetzelfde jaar gestorven) broer ophemelde. Door het verdwijnen van de twee mensen bij wie De Palma altijd (vruchteloos) waardering zocht, sneed hij nieuwe thema’s aan en legde andere accenten.
Heel nadrukkelijk in het magistrale Femme Fatale waar droomlogica techniek vervangt als sleutel tot de werkelijkheid. Een fotograaf is deze in De Palma’s tweede vaderland Frankrijk gedraaide thriller niet alleen een spookachtige verschijning, hij is een technoloog die met zijn camera en taperecorder de waarheid tracht vast te leggen maar hopeloos achter de feiten en de dubbelgangers aanholt. Via een beeldcollage die de film afsluit registreert Bardo een wereld waarop hij geen invloed uitoefent. Alleen de vrouw heeft vat op de wereld buiten haar. Via de droom. Voor De Palma vormt die droom de link tussen surrealisme en cinema. De droom brengt het onderbewuste en de trauma’s aan de oppervlakte terwijl filmprojectie de kijker met de geest van een filmmaker verbindt. De drone die in DOMINO verbonden is met onderdrukte emoties is daarvan de perfecte metafoor.
Of de op 11 september (!) 80 wordende Brian De Palma na DOMINO nog een film maakt en of die de zalen haalt blijft de vraag. “De carrière van een regisseur plan je niet,” zegt hij zelf, “we werken aan een film en iets anders duikt op of wordt vertraagd en je doet wat je kan doen op het moment.” Ruim twee jaar is er al sprake van de Saïd Ben Saïd productie Predator, door sommigen voorgesteld als een door de Harvey Weinstein affaire geïnspireerde film maar volgens De Palma in Le Point “een horrorfilm in de context van seksuele intimidatie en misbruik in Hollywood die speelt tijdens het filmfestival van Toronto.” Al kan dat volgens De Palma net zo goed een boek worden. Ondertussen verscheen een waargebeurd moordverhaal, Sweet Vengeance, op de radar. Wait and see. En geniet ondertussen van cultfilm in wording Domino.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in Filmmagie, n° 704, april 2020)
DOMINO: regie: Brian De Palma; Den – F – B – N – I – 2019 – 89′; met Nikolaj Coster-Waldau, Carice Van Houten, Guy Pearce, Søren Malling, Eriq Ebouaney, Mohammed Azaay; scenario Petter Skavlan; fotografie Jose Luis Alcaine; muziek Pino Donaggio; FILM: **** / EXTRA’S: 0; distributie: One Shot Cinema; dvd: Metropolitan.