Brian De Palma’s Femme Fatale: Herhaling en vernieuwing

Femme Fatale is een film naar het beeld van Brian De Palma: paradoxaal en geniaal. Het déjà-vu gehalte is hoog: Femme Fatale is ultrareferentieel, zit boordevol visuele bravoure, introduceert dubbelgangers en voyeurs, vertelt een ingewikeld verhaal waarin de scheidingslijn tussen werkelijkheid en illusie vaag is, geeft dromen vorm en brengt sensualiteit tot leven.

Maar tegelijk is de hergeboorte van spilfiguur Laura Ash ook symbolisch voor de vernieuwing van De Palma’s cinema. Een verfrissend nieuw creatief elan dat humor, hoop en verbeelding centraal plaatst in de wereld van een cineast voor wie film altijd altijd al voor een gevecht met de dood stond. Elke Brian De Palma film is sowieso een illustratie van virtuositeit. Deze Femme Fatale is echter ook een regelrecht meesterwerk. Een mijlpaal voor de regisseur én de Amerikaanse cinema. Een herbronning ‘op verplaatsing’. En een moderne film noir die méér dan één keer kan/moet worden bekeken.

Het eerste beeld van Femme Fatale is eigenlijk een dubbel beeld: een televisiescherm toont het gelaat van Barbara Stanwyck in Double Indemnity met daarover de weerspiegeling van Laura Ash, die bij het uitzoomen gebiologeerd blijkt te kijken naar de femme fatale uit deze klassieke film noir van Billy Wilder. Een slag in Laura’s gelaat doorbreekt de trance. Maar niet de identificatie, want even later blijkt zij zelf de heldin van een verhaal dat draait rond diefstal en bedrog.

Laura neemt deel aan een juwelendiefstal tijdens het filmfestival van Cannes en gaat er op haar eentje met de buit vandoor. Maar haar medeplichtigen komen Laura op het spoor in Parijs. Na een bijna-dood ervaring besluit ze de identiteit over te nemen van Lily, een jonge vrouw die net haar kind verloor en de perfecte dubbelgangster van Laura is. Zo begint Laura een nieuw leven in Amerika maar wanneer ze na 7 jaar met haar echtgenoot terugkeert naar Frankrijk duikt haar verleden opnieuw op. Katalysator is een foto, genomen door beroepsfotograaf en would-be artiest Nicolas Bardo.

Zoals de filmtitel al aangeeft, is deze mysterieuze thriller van Brian De Palma een modern variatie op een mythische figuur: de femme fatale. De heldin is een icoon, een beeld dat zij zelf manipuleert en dat haar zowel sterk (ze controleert de blik van de mannen die haar stalken) als zwak maakt (ze wordt zichtbaar en herkenbaar via een onverwacht genomen foto). Haar voornaam verwijst naar de noir-film Laura (Otto Preminger), haar achternaam Ash onthult dat ze verscheidene keren uit haar as herrijst. Laura is een eeuwige verleidster die vlotweg van uiterlijk, gedrag en identiteit wisselt. Ze verslindt mannen en vrouwen, voelt zich zowel in koele hotels als in groezelige bars thuis, speelt nu eens de perfecte ambassadeursvrouw, dan weer de losgeslagen nymfomane. Toch blijft ze een object van verlangen, een onstuitbare manipulatrice en een geluksvogel door toeval gered.

Net zoals Carlito’s Way is deze Femme Fatale de droom van het hoofdpersonage. Alleen was de film over onderwereldlegende Carlito Brigante een klassieke film noir: de protagonist heeft té veel verleden en té weinig toekomst, loutering is alleen via de dood mogelijk. In Femme Fatale heeft het hoofdpersonage geen familie of verleden, als icoon is zij een fantasme dat kan worden ingevuld. Daar waar de droom in Carlito’s Way een herinnering is, wordt hij in Femme Fatale een verlangen en een voorgevoel. Laura Ash keert niet terug naar haar onbestaand verleden, maar droomt van een mogelijke toekomst.

Femme Fatale maakt bovendien via de droom de toekomst niet alleen toegankelijk, maar ook aanpasbaar. De déjà-vu belevenis is ditmaal niet rigide, de afloop kan worden gewijzigd door keuzes (deelname van de voyeur aan de actie) en toeval (ingreep van de goddelijke auteur). Die soepelheid heeft als gevolg dat er in het verhaal verschuivingen optreden. Zo besluit Laura na haar tweede dodelijke val (waarbij de Seine het hotelatrium vervangt) om deze maal wél te beletten dat Lily zelfmoord pleegt. Daardoor geeft ze de jonge vrouw een tweede kans en dient haar eerste uitweg (een paspoort én vliegtuigticket) te worden vervangen door een tweede (een ongeval dat de gangsters doodt); terwijl ook de fotograaf een andere rol krijgt.

In de wereld van Brian De Palma was een tweede kans lang een onmogelijk gegeven. Zijn personages worstelen vaak met traumatische ervaringen en herinneringen die wel te begrijpen, maar niet te veranderen zijn. In Carlito’s Way ligt het einde vast, in Blow Out is de geluidsspecialist tweemaal verantwoordelijk voor iemands dood, in Mission: Impossible worden geliefden telkens weer verraden, in Body Double werkt een trauma verlammend, in Casualties of War blijft de getuige machteloos.

Telkens opnieuw ensceneert De Palma zo de verloren onschuld van zowel de mensheid als het filmische beeld via getormenteerde personages en autoreflexieve cinema. De tragische dimensie van dit romantisch moralisme bleef vaak onopgemerkt, de verwantschap (via Vertigo dat liefde, voyeurisme en dood verbindt) met Hitchcock achtervolgde De Palma dan weer als een verwijt (soms zelfs een beschuldiging van plagiaat). Met Femme Fatale lijkt Brian De Palma veranderd; Laura en Lily krijgen wél een tweede kans. Een beetje zoals de cineast zichzelf een nieuw leven heeft gegeven door deze film in Frankrijk, ver weg van het Hollywood van de marketinggeleide producenten en gevaarlijke previews (de dodelijke combinatie van Snake Eyes), met de nodige creatieve vrijheid (lees: zonder de scherpe kantjes te moeten afronden) te maken.

Onze Zuiderburen zien het natuurlijk liever anders, maar het is wat té eenvoudig om Frankrijk te zien als redder van Brian De Palma (en met uitbreiding van de cinema). “Niet de bestemming maar de tocht is belangrijk”, benadrukt de regisseur in een poging zijn Europese escapade te presenteren als een creatieve herbronning (ook Mission: Impossible en Snake Eyes draaide hij al buiten de VS), een terugkeer naar zijn ‘onafhankelijke’ roots.

Wie het interviewboek ‘Brian De Palma, Entretiens‘ van Samuel Blumenfeld en Laurent Vachaud (Calimann-Lévy, Paris, 2001) las weet dat er meer aan de hand is. De jonge Brian De Palma werd door zijn moeder aangespoord om zijn overspelige vader te bespioneren. Dat zou zich weerspiegelen in films die bestraffende moeders, schuldgevoelens en voyeurisme verbonden met technologie, seksualiteit en geweld. Pas toen zijn moeder enkele jaren geleden overleed, kon De Palma zich bevrijden van het verlammende oordeel van deze vrouw, die zijn filmwerk misprees en zijn (hetzelfde jaar gestorven) broer ophemelde.

Door het verdwijnen van de twee mensen bij wie De Palma altijd (vruchteloos) waardering zocht, sneed hij nieuwe thema’s aan en legde andere accenten. Mission to Mars was heel nadrukkelijk een film over verlies, met een astronaut die de dood van zijn vrouw tracht te vergeten door hoop te zoeken in de mysteries van de ruimte. Ook in Femme Fatale is de dood, en vooral het lijden bij wie achterblijft, manifest aanwezig; Lily uit haar verdriet en pijn door bloemstukken te vernietigen. Beide films bevatten erg emotionele scènes, tot voor kort bij De Palma ondenkbaar.

Mission to Mars introduceert onschuld en weert cynisme. Femme Fatale is ludiek, sentimenteel en schaamteloos vulgair (de bestraffing van Dressed to Kill blijft uit). Maar daar waar in Mission to Mars onmacht nog domineert (niemand kan de stuurloze astronaut redden, hij blijft in beeld maar buiten bereik), wordt in Femme Fatale de spiraal van de eindeloze herhaling van een identieke traumatische ervaring doorbroken. Vrouwen worden herboren, krijgen een herkansing. De cruciale scenariopirouette (Laura die ontwaakt in bad) is géén ‘het is maar een droom’ relativering maar dramatiseert het gebeuren én belicht de in- en uitgangen van de droom.

In Femme Fatale vervangt de droomlogica techniek als sleutel tot de werkelijkheid. Fotograaf Bardo is niet alleen een spookachtige verschijning, hij is een technoloog die met zijn camera en taperecorder de waarheid tracht vast te leggen maar hopeloos achter de feiten aanholt. Zijn (afgeronde) collage die de film afsluit registreert een wereld waarop hij geen invloed uitoefent. Alleen de vrouw heeft vat op de wereld buiten haar. Via de droom. Voor Brian De Palma vormt die droom de link tussen surrealisme en cinema. De droom brengt het onderbewuste en de trauma’s aan de oppervlakte terwijl filmprojectie de kijker met de geest van een filmmaker verbindt.

Femme Fatale staat ook bol van de droomverwijzingen. Zo geven heel wat indicaties aan dat Laura in bad haar avontuur droomt: een overlopend aquarium, uurwerken die allemaal dezelfde tijd (15u35) aangeven, de gangster die met bebloed hemd (zoals Laura hem het laatst zag?) uit de gevangenis komt, watermotieven, de affiches voor de ‘Déjà Vu’ tentoonstelling een passant in de lift die veiligheidschef wordt…

Maar het is veel ruimer de film zit vol vertrouwde scènes, situaties, beelden en personages die ontleend zijn aan de film noir (o.m. The Woman in the Window, Sunset Boulevard). Terwijl andere beelden in de film worden herhaald. En de realiteit binnensluipt via een filmvoorstelling (Régis Wargnier en Sandrine Bonnaire spelen zichzelf, Est-Ouest wordt geprojecteerd in de festivalzaal van Cannes). Door deze mix van het reële, het vertrouwde, het herkenbare en het vreemde is Femme Fatale een film als een droom. Een levende stroom beelden, met wijzigende zingeving, die altijd weer nieuwe gevoelens en inzichten opwekt.

De Palma slaagt erin met Femme Fatale zichzelf te vernieuwen maar toch herhaalt hij zich. De regisseur vertaalt andermaal zijn liefde voor parallelle verhalen in opgedeelde beelden (splitscreen), een donker/licht contrast (festivalbezoekers worden blind door een elektriciteitsonderbreking), beeldsprongen en personages ingeschreven in een ruimte.

Terwijl ook voyeurisme een mystieke dimensie krijgt; een spel van reflecties (plotse zonnestraal, cameralens, glazen hanger) verblindt in Femme Fatale de ongewilde doder (de vrachtwagenchauffeur die reeds voordien het pad van Laura /Lilly kruiste), net zoals toevallige getuige Liz in Dressed to Kill getroffen werd door een weerspiegeling op het scheermes van de moordenaar. Een (licht)flits die verbonden is met toevallig ingrijpen en kortstondig inzicht. Een overgang die, net zoals de lassen in de fotopuzzel tijdens de eindgeneriek, de droom niet stopt.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film & Televisie, n° 523, juli 2002)

FEMME FATALE van Brian De Palma; Frankrijk, 2002, 115′; met Rebecca Romijn-Stamos, Antonio Banderas, Peter Coyote, Eriqu Ebouaney, Edouard Montoute; scenario Brian De Palma; fotografie Thierry Arbogast; montage Bill Pankow; muziek Ryuichi Sakamoto; producdtie Tarak Ben Ammar & Marina Gefter voor Quinta Communications; distributie Paradiso.