Todd Haynes’ Dark Waters: De strijd tegen een chemiegigant
Na wondermooie melodrama’s (Far from Heaven, Carol), een experimentele biopic (I’m Not There) en een dramatische kinderfilm (Wonderstruck) verrast de Amerikaanse onafhankelijke filmmaker Todd Haynes met een waargebeurd David-versus-Goliath verhaal. Dark Waters vertelt de jarenlange juridische strijd tegen chemiegigant DuPonts poging chemische vergiftiging én de gevaren van Teflon verborgen te houden. Haynes fileert niet enkel het schandaal maar maakt ook de uitputtingsslag van de cynische giftige reus tastbaar. Waardoor pijn en woede voelbaar worden in dit meesterwerk.
Emotionele empathie vormt het hart van de films van Todd Haynes, de onafhankelijke Amerikaanse regisseur voor wie cinema een stroom van gevoelens is, ideaal om verhalen te vertellen die aangeven hoe belangrijk het leiden van een authentiek leven is. Niet toevallig verwierf Haynes bekendheid via melodrama’s die draaien rond liefde, obsessie en onderdrukte gevoelens: Far From Heaven (2002), Mildred Pierce (2011), Carol (2015) en Wonderstruck (2017). En dramatische kronieken over de zoektocht naar identiteit: Safe (1995), Velvet Goldmine (1998) en I’m Not There (2007).
Kleurrijke en warm melancholische trips die terugkijkend naar het verleden passie, opwinding, (kinderlijke) fantasie en (soms door tijdsgeest en samenleving gefnuikte) levensvreugde blootleggen. Door de dominantie van licht en kleur lijkt vrolijkheid te overheersen bij Haynes maar naast een gevoel voor tragiek en oncontroleerbaar voortglijden van de tijd zitten er ook sombere elementen in zijn oeuvre. Vrees voor isolement en angst voor besmetting bijvoorbeeld. Zaken die nadrukkelijk aanwezig zijn in de AIDS-metafoor Poison (1991), een afrekening met conservatieve hysterie, en Safe waar “a homemaker” fysiek en geestelijk ziek wordt van de 20ste eeuwse samenleving.
Besmettingsangst en -gevaar
De bijna existentiële angst voor ecologische pandemie en besmetting van Safe zit ook in de sfeervolle proloog van Dark Waters die ons naar 1975 voert. In een aan Jaws herinnerende scène zien we hoe teenagers ’s nachts over een omheining klauteren om in een modderige vijver naast de terreinen van chemiegigant DuPont te gaan zwemmen. Schalks jeugdig plezier dat door het standpunt van de camera en de filmkennis van de kijker gelinkt wordt aan een onzichtbaar gevaar. Het verwachte ‘schrik’ moment komt er via mannen in veiligheidspakken die met een boot waarop ‘containment‘ (expansiebestrijding) te lezen is de ‘damned kids‘ wegjagen om het met een kleverige substantie vervuilde water besproeien. En daarna in de duisternis verdwijnen.
De toon is gezet, een onzichtbaar gevaar voor besmetting dreigt en is verbonden met een geheim. We gaan meteen naar 1998 waar in het cleane advocatenkantoor van Robert Bilott (acteur en producent Mark Ruffalo) de norse en opvliegende veeboer Wilbur Tennant ongevraagd opduikt omdat volgens hem chemiereus DuPont het drinkwater van zijn dieren ernstig vervuilde waardoor ze ziek werden en stierven. De met een stapel videotapes gewapende Wilbur is een buur van Bilotts oma en eist dat die een zaak inspant tegen het bedrijf. Maar Robert is net partner geworden in een kantoor dat grote chemiebedrijven juridisch bijstaat en is niet meteen geneigd om mee in het verhaal te stappen.
Dat verandert wanneer de advocaat tijdens een bezoek ter plaatse aangevallen wordt door een in extremis door Wilbur neergeschoten dolle koe. Hij geraakt emotioneel betrokken en begint de zaak uit te spitten. Het blijkt snel allemaal complexer te zijn en veel meer mensen te raken. Want het bedrijf wist al jarenlang dat PFOA (perfluoroctaanzuur), een stof ontwikkeld bij de productie van het niet-klevende teflon (gebruikt bij Tefal-pannen, de ‘happy pans‘ voor Amerikaanse huishoudens), schadelijk was. Onder meer door de giftige dampen die bij verhitting ontwikkeld worden.
Maar het bedrijf slaagde er in, met dank aan een zelfregulerende branche en een weinig waakzame overheid (door Trump van haar laatste wapens beroofd), om de giftige stof van de officiële lijst van gevaarlijke stoffen te houden. Waardoor het onder de radar kon blijven en probleemloos gebruikt én gestort (o.m. in het stroompje nabij de melkveeboerderij van Wilbur in Parkersburg, West Virginia) kon worden. Zodat DuPont jaarlijks 1 biljoen dollar winst kon blijven maken met Teflon en de gevaarlijke polymeren ook kon verwerken in plastic voor gebruik in o.m. computerkabels, medische toebehoren, vloerbedekking, auto’s, vliegtuigen en diverse keukenproducten.
De klokkenluider en de giftige gigant
Een zaak van ‘onschuldige nalatigheid’ en minnelijke schikking wordt zo een ‘class action‘ gebeuren (met meerdere klagers) die jarenlang aansleept, een massaal medisch onderzoekt vereist en een zware tol eist. Het begint met spanningen in het advocatenkantoor (de CEO van DuPont is immers een belangrijke klant) waar zijn baas Tom Terp (Tim Robbins) tussen ergernis en bewondering surft maar ook de relatie met zijn echtgenote Sarah (Anne Hathaway), zijn gezinsleven (kinderen groeien ongemerkt op) en Roberts gezondheid komen onder druk te staan tijdens de obsessieve zoektocht naar waarheid en bewijsmateriaal.
Dark Waters, de achtste film van Todd Haynes (° 1961), is een David vs. Goliath klokkenluider verhaal gebaseerd op de bijna 20 jaar durende strijd van Rob Bilott. Acteur Mark Ruffalo las in 2016 het New York Time Magazine verhaal ‘The Lawyer Who Became DuPont’s Worst Nightmare’ van Nathaniel Rich, liet Mario Correa en Matthew Michael Carnahan een scenario ontwikkelen en stapte met het project naar Haynes.
“Voor onverklaarbare redenen dacht Mark aan mij,” zegt Haynes in zijn Director’s Statement, “wat hij niet kon weten is dat ik fan ben van het genre, de ‘whistleblower film‘, van zowel de seventies paranoia trilogie van Alan J. Pakula (Klute, The Parallax View, All the President’s Men) als recentere films als Mike Nichols Silkwood en Michael Manns The Insider.” Machtsmisbruik, samenzwering, bedreiging en doofpotoperaties fascineren Haynes “maar de focus van de klokkenluider film is de kleine man en het fysieke, psychische en emotionele gevaar dat een voor de waarheid vechtend individu loopt.”
Macht en klassenstrijd
Daarnaast voelde Haynes de urgentie. “Mijn motivatie was politiek,” vertelt hij aan Les Inrockuptibles, “al mijn films zijn politiek in de zin dat ze sociale systemen bekritiseren, zoals het racisme in Far From Heaven en homofobie in Carol.” Net als Ken Loach (Sorry We Missed You) en Bong Joon ho (Parasite) introduceert hij de klassenstrijd in Dark Waters waar boeren en arbeiders in armoede worden gedreven en steden die in de greep zitten van een bedrijf met ‘Better Living Through Chemistry‘ als cynisch motto. Wanneer Filmmaker Magazine Haynes vraagt waarom hij, als boegbeeld van de Queer Cinema, niet via de bril van de identiteitspolitiek kijkt is het antwoord simpel: “de problematiek is voor mij meer verbonden met klassen dan met ras.”
In een gesprek met GQ voegt hij eraan toe dat “dit verhaal van grootschalige milieuverontreiniging met giftige chemische stoffen ons herinnert aan wereldwijde thema’s zoals klimaatverandering en energiebeheer die ons terecht bezighouden.” Naast het milieu is er “een cultuur die de belangen van de industrie blijft laten primeren op milieuzorg en regulering. We zijn toe aan een verandering.” In een verkiezingsjaar voegt de cineast eraan toe om zijn engagement te duiden.
Waarheid volstaat niet
“We leven in een samenleving waar het risico op besmetting bestaat, waar de lucht en het water niet overal gezond zijn,” stelt Haynes, “we kunnen ons er niet tegen beschermen, we moeten er mee leven tenzij we ons zoals de heldin van Safe barricaderen in isolement. We moeten vechten tegen deze psychose.” Dit David vs Goliath verhaal geeft aan dat “we oorlog moeten voeren om het milieu en de volksgezondheid te beschermen tegen de kapitalistische belangen van grote groepen. Het gaat om het gemeenschappelijk belang versus de hebzucht van de machtigen. Dark Waters is een militante film.”
Een strijdvaardige en morele film maar geen utopische. Dark Waters sluit aan bij de Amerikaanse politieke paranoia cinema van de jaren zeventig (de Pakula films maar ook Three Days of the Condor, The Candidate, Nashville, Cutter’s Way). Met zijn donkere en vaak fataal aflopende drama’s waar onrecht zelden hersteld wordt. Want ondanks het feit de protagonist gelooft in justice en zowel zijn groot analytisch vermogen als strategisch inzicht kan inzetten tegen de chemiegigant stevent hij niet zomaar af op een triomf.
Ook al slaagt de onder een berg puzzelstukken bedolven advocaat erin om de puzzel samen te stellen. De waarheid volstaat niet, bewijst zijn strijd, je moet ook gelijk krijgen en verandering kunnen afdwingen. Zelfs wanneer de bewijslast enorm is, blijft het bedrijf ontkennen en vrolijk verder procederen. “De oorlog is verre van gewonnen,” aldus Haynes, “ik wou tonen hoezeer de besmetting massief, systematisch en cultureel verankerd in de samenleving is.”
Pijn en woede
Er heerst dan ook geen hoera-sfeer. Dark Waters is een sombere film met een haast neerslachtige toon. We zien hoe de strijd aansleept (Haynes brengt de jaartallen nadrukkelijk in beeld), betrokkenen sterven en de inzet begint te wegen. Bilott leidt aan angstaanvallen (zo vreest hij dat er een bom in zijn auto zit) en fysieke kwalen terwijl hij beseft zijn vrouw (die haar eigen advocaten carrière opofferde) en kinderen zwaar te hebben belast. Volgens Haynes had Dark Waters zelfs een therapeutisch effect op Bilott die geregeld op de set verscheen, “de film was ook nodig om de intieme wonde te helen van de man die de strijd voerde.”
Omdat Haynes het rijke en heldere kleurenpallet van zijn melodrama’s vermijdt, menen sommigen een a-typisch gebrek aan stilering te zien. Ten onrechte, alleen is die stilering nu consequent donker. DoP Ed Lachman kiest voor koude en vale kleuren en brengt nadrukkelijk slijk en vuilheid in beeld. “Ik wou dat de kijker zich door de chemische viezigheid besmet voelde,” zegt Haynes die de protagonist eerder gedeprimeerd dan woedend maakt.
Dark Waters is een emotionele maar niet sentimentele film. Haynes creëert empathie met de gevoelens van zijn ontredderde protagonist maar legt de woede bij de kijker. Deze woede van een verbijsterde en verontwaardigde kijker met de aanzet tot actie zijn. Op dat vlak heeft Haynes veel gemeen met de Britse filmmaker Ken Loach die met Sorry We Missed You oproept woede om te zetten in eis tot verandering.
Ondanks het ingehouden aspect van de woede is Dark Waters een militant melodrama. Politieke cinema maar ook sterke cinema. Visueel, met personages die evolueren in ruimtes, beelden die fungeren als metaforen (de advocaat/archeoloog die tussen stapels archiefdozen de speld in een hooiberg zoekt) en textuur die tastbaar wordt. Emotioneel, met angsten en beproevingen die onder de huid kruipen. Dramatisch, met de uitputtende Sisyphus opdracht van Bilott die even onmogelijk als noodzakelijk aanvoelt.
Haynes benadrukt dat hij geen utopisch en onrealistisch einde wou. Dark Waters wil ons de zaal niet uitjagen met een overwinning maar met een voornemen, “it depicts the act of fighting as an ongoing condition, a primer for living imperfectly between knowledge and despair. Op die manier houdt het ons allemaal in het verhaal, een verhaal dat ons verhaal wordt.” Een urgent verhaal en een briljante filmparel. Woede en rebellie als een state of mind, een levenshouding!
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be, dinsdag 22 februari 2020)
DARK WATERS van Todd Haynes; USA 2019; 126 minuten; met Mark Ruffalo, Anne Hathaway, Tim Robbins, Bill Pullman, Bill Camp; scenario Mareo Correa & Matthew Michael Carnigan naar Nathaniel Rich; muziek Marcelo Zarvos; fotografie Ed Lachman; montage Alfonso Gonçalves; distributie: WW Entertainment; release 26 februari 2020.
