Trevor Nunns Red Joan: Tussen communisme en pacifisme, tussen verraad en patriottisme
Na de vrouwenportretten Hedda en Lady Jane vertelt de Britse theatermaker en filmregisseur Trevor Nunn het verhaal van een gepensioneerde bibliothecaresse die gearresteerd wordt omdat ze 50 jaar eerder spioneerde voor de Sovjet Unie. Red Joan is gebaseerd op de bestseller van Jennie Rooney en wordt gedragen door Judi Dench en Sophie Cookson.
Judi Dench schittert in Red Joan als een tachtigjarige Joan Stanley die haar rustig leventje verstoord ziet wanneer ze plots wordt gearresteerd voor verraad en spionage. Scotland Yard beschuldigt haar ervan een halve eeuw daarvoor gespioneerd te hebben voor de Sovjet-Unie. Red Joan is gebaseerd op de gelijknamige bestseller van Jennie Rooney die zich voor dit fictieverhaal liet inspireren door het waargebeurde verhaal van Melita Norwood, een 87-jarige vrouw die in 1999 beschuldigd werd van het doorspelen van informatie van de USSR maar uiteindelijk omwille van haar gevorderde leeftijd niet werd vervolgd en stierf in 2005.
Regisseur Trevor Nunn, een man met toneel roots, kiest voor een sobere mise-en-scène en hangt Red Joan op aan zijn acteurs. Hij werkt met flashbacks waarbij de oudere Joan (Judi Dench) tijdens ondervragingen terugdenkt aan haar jeugd. Het grootste deel van de film bestaat uit scènes waarin we de jonge Joan (Sophie Cookson) volgen tijdens haar studiejaren in Cambridge (1938) en kort na W.O.II. We zien hoe de studente fysica bevriend geraakt met Sonya en Leo, twee in Rusland geboren collega-studenten en via hen politieke meetings begint te bezoeken.
Die bijeenkomsten draaien rond de Spaanse Burgeroorlog (1936-1939) en als Stalinistische activisten van de Britse communistische partij ijveren Joans vrienden voor steun aan het linksliberale Volksfront (Frente Popular) om het Spaanse fascisme te verslaan. Joan zelf blijft sceptisch. In een markante scène lezen communistische studenten fragmenten voor uit de afgedwongen ‘bekentenissen’ van de Russische bolsjewieken Grigori Zinoviev en Lev Kamenev tijdens de Moskouprocessen van 1936. Voor Joan is het ongeloofwaardig maar haar vrienden twijfelen niet.
Al kan Joan begrip opbrengen voor hun houding. “The world was so different then, you have no idea” zegt ze tegen haar ondervragers. Nunn legt wel de vinger op de tijdsgeest van de woelige periode in de aanloop van de Tweede Wereldoorlog en dwingt de kijker zijn hedendaagse blik op de feiten op te geven. Wat resulteert in een indringend tijdsbeeld en een sterk portret van geëngageerde individuen.
Als briljante studente gaat Joan werken voor ‘Tube Alloys’, de codenaam voor de Britse versie van het Amerikaanse Manhattan Project en de organisatie opgezet om onafhankelijk van de Amerikanen nucleaire wapens te ontwikkelen. Want zoals Labour leider Clement Attlee zich in de film laat ontvallen, “de Yanks zullen alles controleren” wanneer zij over exclusiviteit beschikken. Leo tracht zijn geliefde Joan te overtuigen informatie door te geven aan de Russen maar zij weigert.
Tot het nieuws van de op Hiroshima en Nagasaki geworpen atoombommen doordringt en Joan toch overstag gaat. Niet uit ideologische overwegingen maar om “de horror van een nieuwe oorlog af te wenden.” Dat verklaart Joan vijftig jaar later wanneer ze in haar voortuin de pers te woord staat na haar arrestatie. Haar aanvankelijk ontzet en verbijsterd reagerende zoon besluit daarop zijn moeder juridisch bij te staan. Ze zal uiteindelijk niet vervolgd worden vernemen we in de eindgeneriek.
De pacifistische motivatie van Joan, die aansluit bij het standpunt van wetenschappers zoals J. Robbert Oppenheimer en Albert Einstein in die periode, is krachtig en overtuigend. Joan argumenteert met passie dat wanneer één ‘speler’ alle controle heeft over nucleaire wapens, de kans groot is dat ze ook gebruikt worden. In die zin gaat Joan natuurlijk mee in de afschrikkingslogica die de militaire wapenwedloop tijdens de Koude Oorlog versterkte.
Nunn levert een verdienstelijk stuk geschiedschrijving af maar vergeet wel te onderlijnen dat Hiroshima en Nagasaki ook een Amerikaans signaal waren aan de USSR, toen eigenlijk een bondgenoot maar in de Amerikaanse toekomstvisie duidelijk al een vijand in de strijd om wereldhegemonie. Wat meteen ook de start van de Koude Oorlog betekende.
Het is tevens opmerkelijk dat Nunn net zoals Rooney de ideologisch gemotiveerde stalinistische spionne Norwood, die gedurende ruim veertig jaar geheimen doorspeelde aan de USSR, omtovert in een patriottische en pacifistische Britse. Zeker wanneer ook Joans communistische vrienden vrij onsympathiek (ijdel, kortzichtig, egoïstisch) worden afgeschilderd. Heel on-Brits. Van klassenstrijd en internationale solidariteit is er ook geen sprake, alles draait om liberale idealen.
In die zin sluit Red Joan aan bij een hedendaagse politieke correctheid die idealen en waarden naar voor schuift maar nalaat om politiek-economische parallellen tussen vroeger en nu te trekken. Met een president die zich wil terugtrekken uit het Intermediate-Range Nuclear Forces verdrag met Rusland is die link (een nieuwe wapenwedloop) er nochtans wel. De geschiedenis dreigt zich te herhalen in een tijd waar klokkenluiders de nieuwe ‘spionnen’ zijn.
Red Joan is dan ook wat te voorzichtig en conformistisch maar biedt anderzijds wel een boeiende blik op een haast vergeten periode. Terwijl het opwindend blijft om een briljante Judi Dench een tegelijk fragiel en helder, kwetsbaar en krachtig personage te spelen. Een vrouw gedreven door passie, energie en overtuiging. Authentiek en memorabel.
IVO DE KOCK
RED JOAN: regie: Trevor Nunn; GB – 2018 – 97′; met Sophie Cookson, Stephen Campbell Moore, Tom Hughes, Judi Dench; scenario Lindsay Shapiro naar Jennie Rooney; fotografie Zac Nicholson; muziek George Fenton; montage Kristina Hetherington; FILM: *** / EXTRA’S: 0; distributie: Cinéart.
