Van John Wick tot Joker: We zijn allemaal clowns!

dec 11, 2019   //   by Ivo De Kock   //   actueel, thema  //  No Comments
Joker

2019 was, met It Chapter Two en Joker, het jaar van de nihilistische moordende clown. Het jaar ook waar wereldwijd protestbewegingen woede ventileerden via een clownsmasker. “We are all clowns”, identificatie werd verbondenheid. Terwijl in de cinema ontnuchtering volgde op escapisme, het lijden van de superschurk vrat aan de kracht van de superheld.

Joker

One bad day.” Dat volstaat volgens Batmans aartsrivaal de Joker in Alan Moore’s en Brian Bollands comic strip ‘The Killing Joke’ om iemand gek te maken. Het leven is absurd: “You have to keep pretending that life makes sense, that there’s some point to all this struggling!” Het is ook vrij zinloos:“It’s all a joke! Everything anybody ever valued or struggled for. It’s all a monstrous, demented gag!” Waarop de clown de vierde muur breekt en de lezer vraagt:”Waarom kan je de grappige kant niet zien? Waarom lach je niet?” Ook acteur Joaquin Phoenix en regisseur Todd Phillips houden in de donkere superschurkenfilm Joker de samenleving een lachspiegel voor die een absurde realiteit toont.

Veel gevestigde critici reageerden geschokt. Maar het publiek toverde de bescheiden karakterstudie en Gouden Leeuw van Venetië om in een kassucces. Straffer nog, tijdens protestbetogingen in Chili, Spanje, Libanon, Hong Kong en Irak doken ‘Jokers’ met clownsmaskers op en werd het door de film geïnspireerde “We are all clowns” een geuzen slogan. Joker legde de vinger op de tijdsgeest, op een gevoel dat radicale veranderingen aan het politiek-economische systeem vereist zijn, en sommige manifestanten speelden daarop in. Massaal was het fenomeen niet, er waren nog altijd meer die V for Vendetta maskers. Maar ook James McTeigue’s film was afgeleid van een comic waarin Moore rebellie linkt aan een masker en een lach. Smile, weerklinkt in Joker bij de geboorte van Batman.

Avatar

Van utopie naar dystopie

In december 2009, aan de vooravond van de jaren 2010, startte James Camerons utopische ode aan technologie en een morele betoverde wereld Avatar zijn veroveringstocht. Aan het einde van de decade blijkt het licht ingeruild voor duisternis en maakt de door superhelden sprookjes verspreidde illusie van een maakbare rationele wereld plaats voor het sombere dystopische universum van de nihilistische superschurkfilm Joker. Een transitie waaraan Cameron meewerkte met Alita: Battle Angel. Een dystopie refererend aan de uitbuitings- en uitsluitingsmechanismen van een ongelijke maatschappij die de producent-scenarist aanspoorde om de Avatar sage verder te zetten in de jaren 2020 als tegengif voor een op milieu- en sociaal-economisch vlak falende reële wereld.

The Equalizer 2

Cameron is een idealist en een mythe-bouwer die net als de DC en Marvel superhelden streeft naar redding en loutering. Bij hem geen moordende clown die vleesgeworden chaos en geweld is. Op een voor commerciële Amerikaanse mainstream cinema ongeziene wijze introduceert Phillips begrippen als klassenstrijd en nihilisme. Doordat de avonturen van superhelden en Jedi strijders het geijkte goed vs. kwaad stramien volgen, het beeld een krachtig (bedrieglijk) wapen blijkt en de dood geen Captain Marvel e.a. Avengers stopt viel het haast niet op dat er tijdens de voorbije decade pessimisme en woede opdook. Uitmondend in nihilisme en een met een gevoel van zinloosheid verbonden vernietigingsdrang. Waarbij personages enkel nog geloven dat de enige waarheid is dat er geen waarheid bestaat.

Destroyer

Sommige films stuiten daarbij op de eigen ambivalentie. The Equalizer 2 wil de wraak queeste loslaten met stellingen als “er zijn geen goede en slechte mensen meer” en “zonden en fatsoen bestaan niet” maar schrapt zo de complexiteit van zijn protagonist. Die valkuil vermijdt Destroyer door de karakterschets te benadrukken. Nicole Kidman speelt in Karyn Kusama’s misdaadfilm een levende dode, een agente die een immens trauma meezeult en de pijn verwerkt in zelfvernietigend gedrag. Een geest uit haar verleden maakt haar duidelijk hoe nihilistisch haar lethargie is. Met haar geliefde verdween immers ook haar geloof in de wereld.

The First Purge

In de prequel The First Purge is een nihilist ook een psychopaat. “Ik wil over de rooie gaan,” zegt de grimlachende Skeletor, “iets doen met die enorme haat die ik voor iedereen voel. Voor alles. Ik wil me zuiveren van al wat me gek maakt.” Splitscreen beelden linken een ‘purge‘ experiment met reële problemen: werkloosheid, hypotheekcrisis, gemeenschappen ontwricht door opiaten, burgergeweld gesteund door de wapen lobby. Bordjes als “I need a job” en “I am the 99%” illustreren zowel de voedingsbodem voor als de impact van deze reactionaire en racistische strategie.

The First Purge

“Als gekleurde filmmaker wou ik de politiek benadrukken,” zegt regisseur Gerard McMurray in een making of, “ik ken de kansarme bewoners van de Park Hill wijk en ben vertrouwd met hun strijd.” Door zijn demonstratieve aanpak mist The First Purge de kracht en fascinerende ambiguïteit van sommige saga-afleveringen maar de makers rekenen wel af met een nihilisme dat gebruikt wordt als een wapen in de klassenstrijd. “Helaas is The Purge actueler dan ooit,” zegt producent Jason Blum, “dat heeft te maken met wat in dit land gebeurt.”

John Wick

De postmoderne actiefilm

“Het leven heeft geen logica, zoek de schuld niet bij jezelf,” leest een rouwende huurmoordenaar in John Wick op een kaartje bij het geschenk van de geliefde die hij net begroef, “deze ziekte heeft lang boven ons gehangen, nu moet jij je rust vinden.” Maar de puppy die Wick moet helpen “om niet alleen te rouwen” wordt gedood door een op zijn auto beluste gangster. Meteen slaat de melancholische film noir om in een brutaal wraakepos. Chad Stahalski gebruikt actie echter om het karakter van zijn tegelijk fragiele en gedoemde anti-held te schetsen. Bovendien verandert diens queeste in een ultrageweldadig en -gestileerd ballet-van-de-dood.

John Wick: Chapter 2

Wanneer in John Wick: Chapter 2 zijn huis vol herinneringen in de fik wordt gestoken maakt ‘the boogeyman‘ zijn comeback. Naarmate Wick bozer wordt lapt hij codes en normen meer en meer aan zijn laars. Gedreven door een doodwens. Langzaam verdwijnt de link tussen de realiteit en een universum louter bevolkt met huurdoders. Wick wordt paranoïde, de verwarring algemeen. In het spiegelpaleis van de expo ‘reflecties van de ziel’ schuilt overal gevaar en wanneer hij ‘Excommunicado’ wordt verklaard leest een versnellende Wick in alle ogen een moorddadige blik.

John Wick: Chapter 3 Parabellum

Gedreven door wilskracht loopt hij John Wick: Chapter 3 Parabellum binnen, een kinetische en haast abstracte film waar actie per definitie fysiek is en berust op zowel de energie van lichamen als de snelheid van beweging. De wraakzuchtige huurmoordenaar is ondertussen een opgejaagde prooi, een premie van misdaadsyndicaat High Table brengt hem permanent in gevaar. Stahelski duikt meer en meer in de psyche van de man die overal wapens vindt om zich op extreme wijze te verdedigen. Zelfs een antiek boek, dat hij na gebruik netjes terug in de rekken zet, is ‘bruikbaar’.

Keanu Reeves stars as ‘John Wick’ in JOHN WICK: CHAPTER 3 – PARABELLUM.

Volgens de regisseur “zoekt Wick absolutie zodat hij kan worden wie hij wil zijn. Ter nagedachtenis aan zijn vrouw. Hij wil liever sterven als de aardige man die zij in hem zag.” Wick is een huurmoordenaar die mens werd dankzij liefde maar door brutaliteit verandert in een geweldenaar. Een genadeloze samenleving vol regels maar zonder waarden ontketent de killer in hem. Nihilisme maakt van hem een nihilist. Maar wel een die twijfelt tussen (romantisch) idealisme en (cynisch) nihilisme. “In de verhalen zie je de strijd tussen John en John Wick,” stelt Keanu Reeves, “John is wie hij wil zijn, John Wick is zijn ware aard.” Zijn leefwereld is donker. “Art is pain,” zucht de door Anjelica Huston vertolkte ‘director‘, “Life is suffering.”

Samen met hoop, loutering en zingeving verdwijnt ook elk geloof in waarden uit de tegelijk lijdende en onverwoestbare woesteling. Acties en emoties worden zo extreem en absurd uitvergroot dat surrealisme dichterbij is dan realisme. Resultaat is een postmoderne actiefilm die metacinema boordevol referenties inruilt voor de driehoek lichaam-ruimte-beweging en spanning tussen idealisme en nihilisme.

Joker

Door de ogen van de clown

Toen Todd Phillips (Starsky & Hutch, The Hangover) het idee voor een Joker oorsprongsverhaal in de vorm van een lowbudget karakterstudie pitchte bij Warners DC Comics divisie verbond hij er meteen ook een label (DC Black) en twee soortgelijke comic book films aan. Zo ver kwam het niet maar het idee om met een donker verhaal in de geest van een strippersonage te duiken, en een superschurkenfilm te verstrengelen met een poging tot maatschappijkritiek, bleef. Joker toont hoe Arthur Fleck (Joaquin Phoenix) in een gruizige, smerige fictieve stad van een kwetsbare would be stand-upcomedian transformeert in een moordende clown, een topcrimineel die de aartsvijand van Batman zal worden.

Joker

De film is een allegorie voor hoe massamoordenaars en witte terroristen ontstaan in de Amerikaanse samenleving maar de grimmige sfeer, het gruwelijk anti-sociaal geweld en het nihilisme van de clown bleken zo verontrustend dat sommigen er een gevaarlijke apologie in zagen. Een die mensen zou aanzetten tot geweld. De polemiek riep vragen op. Levert Joker commentaar op reële sociale problemen of is het er een symptoom van? Is het een illustratie van toxische mannelijkheid of een satirische kritiek er op? Weerspiegelt het de kritische woke spirit of een reactionaire apocalyptische visie? Legitimeert het optreden van de clown anarchistisch geweld of incel narcisme? Speelt de nobody die ongewild een idool wordt in op een onderliggend gevoel van urgentie en woede of enkel op een kleinburgerlijke fascinatie voor criminelen, moordenaars en geweld?

Joker

Arthur zelf stelt een andere vraag: “Ligt het aan mij of wordt de wereld steeds gekker?” Een antwoord lijkt hem onmogelijk omdat hij geen betekenis kan puren uit het leven, geen zin kan geven aan zijn bestaan. Voor de kijker is het duidelijk dat de wereld gestoord is. Werkloosheid, armoede, straatgeweld, misdaad, almacht van de rijken, ontbrekend medisch-sociaal vangnet. De samenleving stort in elkaar en corruptie leidt tot waanzin bij gewone burgers. Ontredderde figuren die enkel kunnen reageren zoals Arthur. Opstandig en terugvallend op extreem, nihilistisch geweld.

Daar waar actiefilms en comics werken met wraakengelen of reddende superhelden focust Joker op een slachtoffer. De film draait niet rond een belofte van wraak of verlossing maar rond het lijden van iemand voor wie de wereld chaotisch en goddeloos oogt. Compleet absurd eigenlijk, een absurdisme dat de clown omhelst: “Ik dacht dat mijn leven een tragedie was maar nu besef ik dat het een verdomde komedie is.”

Joker

Zijn ongecontroleerde, maniakale en kakelende lach is een neurologische ziekte, een reactie op stress, maar tegelijk ook een oproep tot opstandigheid, een uiting van subversiviteit. De mensen rond Arthur – zoals zijn moeder en grootindustrieel Thomas Wayne – zijn monsterlijke narcisten die kinderen aan radiatoren ketenen of stellen dat “those of us who have made something of our lives will always look at those who haven’t as nothing but clowns.” Voor die clowns worden solidariteit en gekheid daardoor morele keuzes. Lachen is een manier om te kijken naar een absurde wereld.

De Jokers nihilisme doorprikt de illusie dat er superhelden of zelfs maar morele helden zijn die mensen en de wereld redden en plaatst de kijker voor de verantwoordelijkheid om problemen aan te pakken. Moed, kracht en individualisme bieden daarbij geen oplossing. Doordat we via de ogen van een slachtoffer kijken merken we naast woede en frustratie ook veel verdriet en pijn. Er schuilt tragiek in de ziel van de clown, zijn nihilisme is doordesemt van romantiek.

Joker

De Joker reageert op de psychose van de samenleving, op het geweld dat hem wordt aangedaan, op de pesterijen van de yuppies die hem in de metro vernederen. “Most of the violence in the movie is perpetrated on the Joker himself, a person in need of help, someone trying to survive on the margins of a greedy society,” schreef Michael Moore op Facebook, “his crime is that he can’t get help. His crime is that he is the butt of a joke played on HIM by the rich and famous.” Zijn misdaad is dat hij een treurspel gaat zien als een blijspel. Joker creëert begrip voor die keuze, empathie met mensen die klem zitten in een tragische, harde realiteit. We zijn dan ook allemaal clowns.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Filmmagie, n° 701, januari 2020)

John Wick: Chapter 3 Parabellum

AVENGERS ENDGAME; Anthony & Joe Russo, USA 2019, 181′, met Robert Downey jr. , Chris Evans, Mark Ruffalo, Scarlett Johansson, Jeremy Renner, FILM: *** / EXTRA’S: *** (documentaires), dis. Marvel Studios;

CAPTAIN MARVEL; Anna Boden & Ryan Fleck, USA 2019, 123′, met Brie Larson, Samuel L. Jackson, Jude Law, Ben Mendelsohn, FILM: ** / EXTRA’S: *** (documentaires, commentaar), dis. Marvel Studios;

DESTROYER; Karyn Kusama, USA 2018, 121′, met Nicole Kidman, Toby Bebbell, Tatiana Maslany, Scott McNairey, FILM: ** / EXTRA’S: 0, dis. The Searchers;

THE EQUALIZER 2; Antoine Fuqua, USA 2018, 121′, met Denzel Washington, Pedro Pascal, Bill Pullman, Ashton Sanders, FILM: * / EXTRA’S: *** (commentaar, verwijderde scènes, documentaires), dis. Sony;

THE FIRST PURGE; Gerard McMurray, USA 2018, 98′, met Y’lan Noel, Lex Scott Davis, Joivan Wade, Mugga; FILM: *** / EXTRA’S: ** (verwijderde scènes, documentaires), dis. Universal;

JOHN WICK; Chad Stahelski, USA 2014, 97′, met Keanu Reeves, Willem Dafoe, Adrianne Palicki, Ian MacShane, FILM: **** / EXTRA’S: *** (audiocommentaar, documentaires), dis. A-Film;

JOHN WICK: CHAPTER 2; Chad Stahelski, USA 2017, 122′, met Keanu Reeves, Riccardo Scamarcio, Ruby Rose, Ian MacShane, FILM: *** / EXTRA’S: *** (commentaren, documentaires), dis. Belga;

JOHN WICK: CHAPTER 3 PARABELLUM; Chad Stahelski, USA 2019, 131′, met Keanu Reeves, Halle Berry, Laurence Fishburne, Ian MacShane Anjelica Huston, FILM: **** / EXTRA’S: *** (interviews, documentaires, verwijderde scènes), dis. Belga.

Leave a comment