Jayro Bustamante’s Temblores: Een emotionele aardbeving in Guatemala
Toen in 2015 tijdens het festival van Berlijn twee Guatemalteekse films – La Casa mas Grande del Mundo (Ana V. Bojorques & Lucia Carrera) en Ixcanul (Jayro Bustamante) – in première gingen was dat een heus evenement. Guatemala heeft immers geen filmindustrie en filmmakers zijn in het Zuid-Amerikaanse land bij gebrek aan filmscholen en overheidssteun enkel op zichzelf aangewezen. Jayro Bustamante (°1977) volgde dan ook een filmopleiding in Frankrijk, bouwde ervaring op met enkele in het festivalcircuit vertoonde kortfilms en zocht zelf financiering voor zijn in de taal van de Maya’s gesproken langspeeldebuut Ixcanul. Gesteund door internationale waardering – tijdens Film Fest Gent won hij de Grote Prijs – bleef Bustamante ijveren voor het stimuleren van een nationale filmindustrie. In 2019 leidde dat tot twee eigen films: het drama over homofobie Temblores en de politiek geladen horrorthriller La Llorona. Terwijl hij als sceanrist-producent werkt aan Verónica Riedels Gallo gallina.
Een eigen droomfabriek
“We zitten in een werkelijkheid waarin de filmindustrie in Guatemala nog maar net van de grond komt,” zegt regisseur Jayro Bustamante in de de making of van Temblores (2019), “daardoor is er een schaarste op het vlak van middelen en mensen. De grootste schaarste is dat er weinig opgeleide acteurs zijn.” Want vier jaar na zijn internationaal geprezen debuut Ixcanul (2015) is er nog niet veel veranderd in zijn vaderland Guatemala. Maar Bustamante houdt vol en i.p.v. zijn visitekaartje uit te spelen in het buitenland wil hij vooral in eigen land aan de slag blijven en zo meewerken aan het ontwikkelen van een eigen droomfabriek.
Met het ook productietechnisch uitdagende Temblores zette hij alvast stappen. Bustamante was er niet gerust in maar “alle kerkscènes met veel mensen hebben me erg geraakt. Het waren scènes die me wat angst inboezemden omwille van de schaal. Er waren 400 figuranten en we werkten met natuurlijk licht. Het was een mooie dag met alle hoofd- en bijrollen en ook nog eens 400 figuranten. Uiteindelijk waren al die mensen heel erg professioneel, allemaal hebben ze gedaan wat ze moesten doen niet alleen om mee te spelen in een film, maar om te helpen bouwen aan de filmindustrie in dit land. Het was heel indrukwekkend en het heeft me ontroerd.”
Dat blijkt ook uit zijn slotspeech die opnamedag waarin Bustamante expliciet een nationale filmindustrie als gemeenschappelijk doel stelt. Niet toevallig toont de scenarist-regisseur zich opgetogen dat hij opnieuw met de crew van Ixcanul kon werken: “Ik ben erin geslaagd samen te werken met mijn vrienden, die me dingen leren en me voort stuwen. Sommigen werkten al aan andere projecten mee.” Zo duikt de briljante actrice María Telón zowel in Ixcanul als in Temblores en La Llorona (2019) op.
Maar Temblores leidde ook tot nieuwe ontmoetingen en talenten. “Ik ben zo blij dat ik deze mensen heb leren kennen,” zegt Bustamante, “sommigen onder hen zijn echt ontdekkingen, pareltjes die ik niet had verwacht. Het ontroert me wat we allemaal hebben bereikt.” Dat heeft ook te maken met de context, de nog altijd conservatieve Guatemalteekse cultuur waarin homofobie verankerd zit. “In Guatemala zijn onderwerpen als geloof en homoseksualiteit taboe,” stelt Bustamante, “het was fijn dat we van bij de start voelden dat hoewel we weinig steun kregen in Guatemala, dat mensen die voor mij belangrijk zijn zich snel achter het project schaarden.”
Bustamante wist ook zijn internationale reputatie te verzilveren voor deze Guatemalteekse productie: “De Franse distributeur Memento stapte niet enkel als verdeler maar ook als co-producent in het project. Ook Tu Vas Voir, met wie we een vriendschapsband hebben, steunde ons van bij de start terwijl Arte, Film Factory, Fondation Gan en het Lucemburgse Iris Production tevens meededen. Wanneer je voelt dat al die mensen je willen helpen om je stem te laten horen verdwijnt je angst.”
Een vulkaan van emoties
Jayro Bustamante is een verteller van Guatemalteekse verhalen die keer op keer de cultuur en mythologie van zijn land op messcherpe, poëtische, schilderachtige en emotionele wijze fileert. Zijn debuut Ixcanul vertelt het verhaal van de in het Guatemalteekse hoogland aan de voet dan een actieve vulkaan levende 17-jarige Maria. Het meisje woont met haar ouders Manuel en Juana op een koffieplantage waar ze koffiebonen plukt onder toezicht van de Spaans sprekende ploegbaas Ignacio, de man met wie ze voorbestemd is om te huwen (en zo het verdere verblijf van haar familie op de plantage te garanderen). Alleen droomt ze stiekem van een wereld ‘aan de andere kant van de vulkaan’. Resultaat is een nachtmerrieachtige tocht.
Deze tragische kroniek is zowel een eerbetoon aan de Maya cultuur als een aanklacht tegen een discriminerende samenleving gevat in een pijnlijk mooie fabel die naturalisme verzoent met magisch realisme en afrekent met elitisme, racisme en seksisme. Toen we de cineast voor DeWereldMorgen interviewden onderstreepte hij zijn gevoel van “verantwoordelijkheid tegenover de mensen wiens verhaal ik vertel. Ik bracht mijn jeugd door in het berggebied van Guatemala, het land van de Maya’s, en ik ben dan ook vertrouwd met zowel het landschap als de tradities van de lokale bevolking.”
Ixcanul opent vrij realistisch en schakelt dan over naar magisch-realisme. De filmmaker had daarvoor twee redenen: “Ten eerste wou ik crescendo gaan. Ik wou statisch beginnen met een soort contemplatie om daarna het ritme op te voeren en te eindigen bij de dramatische slotact. Ten tweede wou ik de toon doen aansluiten bij de lokale sfeer. Guatemala is het land van het magisch-realisme en de film moest dat uitademen. Om het magisch-realisme te doen werken dient het realisme heel reëel te zijn. Daarom start de film met een realistische schets van een levenswijze en is het persoonlijke verhaal van Maria dat volgt een mix van realisme en magisch-realisme.”
In zijn eerste film introduceert Bustamante al thema’s en stramienen die zullen terugkeren. Zo is de emotionele onderstroom, de onderhuids levende gevoelens, cruciaal en zitten personages gevangen in een conflict tussen natuur en cultuur. Terwijl de cineast ook niet terugschrikt voor symboliek en metaforen. In Ixcanul speelt de vulkaan Pacaya een belangrijke rol. “Guatemala is een klein maar heel vulkanisch land,” stelt Bustamante, “er zijn meer dan 30 vulkanen verspreid over een beperkte oppervlakte. ‘Ixcanul’ betekent ‘vulkaan’ in het Kaqchikel maar er zijn verschillende manieren om het woord uit te spreken. Het verwijst onder meer naar de energie, de kracht die in de berg schuilgaat en wil ontsnappen. Voor mij is dat de parallel met het verhaal.”
De filmmaker verliest daarbij de realiteit niet uit het oog: “Toen we aan het draaien waren is de vulkaan beginnen uitbarsten en daar hebben we beelden van gemaakt. Ik heb ze niet gebruikt omdat de Guatemalteekse vrouw tot nu toe niet het recht heeft gekregen om te exploderen, haar energie ten volle te beleven. Ze wordt zodanig onderdrukt door de maatschappij dat we haar verlangen en kracht wel kunnen horen, maar dat er zal nog veel tijd overgaan voor ze al haar energie kan laten zien. De beelden gebruiken zou de realiteit verraden die ik wou tonen.”
Een sociale, emotionele aardbeving
Jayro Bustamante gaat de hete hangijzers niet uit de weg. De ontvoering van kinderen in Ixcanul, de gevolgen van militaire strijd in La Llorona en homofobie in Temblores. Het verhaal van die laatste film draait rond een veertiger uit een welgestelde middenklassefamilie in Guatemala die ontdekt dat hij op mannen valt en met zijn vriend, een massage therapeut, wil gaan samenwonen. Maar Pablo wordt door zijn familie en omgeving verplicht te ‘genezen’ via een conversietherapie opgezet door de kerkgemeenschap. Tenminste wanneer hij zijn huis en kinderen niet wil verliezen.
Tremblores begint stormachtig met een ontredderde familie die Pablo opwacht bij zijn thuiskomst na een aardschok: de ontdekking dat hij verliefd is geworden op Francisco, een andere man. Iedereen over-reageert en Pablo toont zich verbijsterd over zoveel extremisme wanneer hij er met zijn vriend over praat. “Wat had je gedacht?,” zegt Franciso, “dit is Luxemburg niet.” Nee, het gaat om een oersconservatief land benadrukt Bustamante: “Ik wil een ander beeld van Guatemala laten zien. Het Guatemala van de Latino’s, het conservatieve Guatemala. Dat van de nieuwe rijken in Latijns-Amerika die Miami als hun hoofdstad zien.”
Maar, “Guatemala kan ook universeel zijn. Met een sfeer die je in elke samenleving kunt terugvinden. Temblores is beïnvloed door de films van de jaren zeventig. Met veel personages, met deuren die opengaan en personages die verschijnen. De personages komen en gaan, ze bewegen door het beeld. Die invloed van de jaren zeventig komt ook terug in het decor, de kostuums, de make-up en de kapsels. Ik heb altijd heel erg van de jaren zeventig gehouden. In deze film heb ik het niet over een geloof in het bijzonder, maar over een religieus concept.”
Pablo woont met zijn vrouw Isa en hun twee jonge kinderen en bediende Rosa in een villa met antieke meubels en een lange oprijlaan. Gevoelens, humor en oprechtheid werden samen met twijfel geweerd uit hun elitaire, conservatieve en christelijke leefwereld. Geld, status en de mening van de anderen tellen. Iedereen komt zich met ‘het probleem’ bemoeien en de kinderen worden prompt afgesloten van hun zondige vader. Ze doen dan maar zijn parfum op hun kussen om zijn aanwezigheid te voelen.
De oplossing die aangereikt wordt wanneer medicatie niet blijkt te helpen is een weerzinwekkende, vernederende conversietherapie die homoseksuele mannen in groep verplicht worden te volgen. Resultaat is een sombere sfeer waarin duidelijk wordt dat de overdreven reactie van familie en gemeenschap het resultaat is van puritanisme, schaamte, vooroordelen, bekrompenheid, indoctrinatie en sociale druk. Weerspiegeld in de onheilspellende vrouw van de pastoor, een keurig in het mantelpak gestoken dame die even gevaarlijk als ambivalent is. Nu eens lijkt ze begripvol, dan weer belichaming van het pure kwaad.
Cruciaal is haar oproep de mens niet als centrum van het universum te zien: “Wees geen humanist. Het geluk van de mens is ondergeschikt aan de wil van God.” Wanneer een lichte trilling voelbaar is panikeert de uit evenwicht gebrachte gemeenschap meteen: “Dit is de straf van God in de hemel!” Maar het blijkt niets en de hysterie van de betrokkenen maakt van Temblores helemaal een Kafkaïaans avontuur. Het absurde is dichter bij dan realiteitszin. Althans bij de personages want de film komt met de conversietherapie dicht bij waargebeurde drama’s als Joel Edgertons Boy Erased en Sesiree Akhavans The Miseducation of Cameron Post.
Wat Jayro Bustamante daarbij interesseert zijn de emoties en gedachten van personages opgesloten in een conservatieve Guatemalteekse cultuur. Andermaal gaat de cineast voor de metafoor. Na de uitbarstende vulkaan van Ixcanul introduceert Temblores trillende schokkende aarde als uitdrukking van aan de oppervlakte komende gevoelens. Volgens Bustamante gaat het “om mensen die op zowel sociaal, religieus als economisch vlak gebukt gaan onder het juk van taboes. Waardoor ze zonder goede reden een bepaald gedrag gaan herhalen en het gevoel uitstralen dat ze superieur zijn omdat ze over anderen kunnen oordelen.” Ze leven in “een samenleving die gebouwd is op een grond die letterlijk kan beven en waar alles kan instorten. De kracht van de natuur is altijd het sterkste.” En zoals hoofdacteur Juan Pablo Olyslager onderstreept: “Een trilling is een beving die, zowel fysiek als metaforisch, voor een permanente verandering zorgt in iets of iemand.”
“Soms denk je dat de beving van buitenaf komt maar ze zit binnen in mensen” benadrukt Jayro Bustamente. Het schijnbare happy end van Temblores is er dan ook geen. De orde lijkt hersteld en de gemeenschap weer hecht maar alleen Pablo’s kinderen vertonen authentieke emoties, alle anderen spelen een rol in een spektakel waaruit de echte en empathische Francisco geweerd is door de schijnbaar solidaire groep. Maar de rust is schijn, de kalmte tijdelijk. De trillende onderstroom blijft. De natuur laat zich niet dwingen door cultuur.
IVO DE KOCK
TEMBLORES: Jayro Bustamante, Guatamala – Frankrijk – Luxemburg – 2019 – 103′; met Juan Pablo Olyslager, Diane Bathen, Maria Telon, Mauricio Armas Zebadua, Magnolia Morales; scenario Jayro Bustamante, muziek Pascual Reyes; fotografie Luis Armando Arteaga, montage Cesar Diaz & Santiago Oteguy; extra’s: behind the scenes documentaire, dvd dis. Cinéart.
