Julian Schnabels At Eternity’s Gate: Vincent Van Goghs zoektocht naar begrip
Na onder meer Vincente Minnelli (Lust for Life), Akira Kurosawa (Dreams) en Maurice Pialat (Van Gogh) is het de beurt aan kunstminnaar Julian Schnabel om het leven, de persoonlijkheid en het creatieve proces van Vincent van Gogh te schetsen. Hij laat Willem Dafoe in At Eternity’s Gate de mentale turbulentie van de legendarische schilder stevig in de verf zetten.
De Amerikaanse kunstenaar en filmmaker Julian Schnabel (Le Scaphandre et le Papillon) heeft er met Before Night Falls, het portret van de Cubaanse dichter Reinaldo Arenas, en Basquiat, het verhaal van de Afro-Amerikaanse schilder en graffiti artiest, al stevige doorlichtingen van een artistieke geest op zitten. Zijn Vincent van Gogh biopic At Eternity’s Gate is echter nog een tikkeltje ambitieuzer. Dat heeft natuurlijk te maken met het feit dat de Hollandse schilder een iconische figuur is. Iemand die tal van filmmakers inspireerde. Vincente Minnelli (Lust for Life), Robert Altman (Vincent and Theo), Paul Cox (Vincent), Akira Kurosawa (Dreams) en Maurice Pialat (Van Gogh) bogen zich reeds over Van Gogh (1853-1890).
Het door Schnabel, Louise Kugelberg en Jean-Claude Carrière geschreven At Eternity’s Gate focust op Van Goghs laatste jaren (van 1886 tot 1890) in Arles en Auvers-sur-Oise. Wanneer Van Gogh aangespoord door zijn goede vriend Paul Gauguin op zoek naar Zuiders licht verhuist vanuit Parijs maakt hij kennis met een avant-gardistische groep kunstenaars. Maar erkenning blijft uit en de locale bevolking reageert vijandig op het vreemde, obsessieve gedrag van de schilder. Mentaal geraakt hij totaal uit balans maar Van Gogh blijft als een bezetene schilderen. Om depressief en in eenzaamheid te sterven. Ondanks de steun van zijn broer en toeverlaat Theo.
Volgens Schnabel is zijn film gebaseerd op de brieven van de schilder en research maar werden er ook heel wat scènes verzonnen. “The making of art gives an opportunity to make a palpable body that expresses a reason to live, if such a thing exists,” verklaart hij aan Indiewire. Opmerkelijk is dat er daarbij nogal wat achteraf inzichten in de film verwerkt werden. Zo oppert de mysticus-schilder dat “God mij schilder maakte voor mensen die nog niet geboren zijn” en vult hij aan dat Jezus pas lang na zijn dood ‘ontdekt’ werd. Een hint naar het postuum succes van Van Gogh terwijl de schilder ook lijkt aan te voelen wat hem gaat overkomen wanneer hij een priester eraan herinnert dat Pontius Pilatus Jezus niet wou kruisigen: “ook ik moet voorzichtig zijn”. Wel een heel helder inzicht en voorgevoel voor iemand die als paranoïde wordt geportretteerd.
“Ik voel dat God de natuur is en de natuur schoonheid” murmelt Van Gogh terwijl hij door het landschap zwerft om links en rechts zijn ezel neer te poten en te schilderen. Tot verbijstering van voorbijgangers die niets van de natuurlijke schoonheid terugvinden in de schilderijen. De reacties op zijn werk zijn heftig of gaan – wanneer hij zijn oude schoenen schildert en daarmee een schilderij maakt dat later zal gelden als meesterwerk – gepaard met schouderophalen. Hoe persoonlijk en subjectief schilderkunst is blijkt wanneer Van Gogh en Gauguin samen hetzelfde model afbeelden. Totaal verschillend. “Jouw oppervlakte lijkt alsof ie gemaakt is uit klei,” zegt Gauguin, “het is meer een sculptuur dan een schilderij.” Gaguin vertrekt en een radeloze Van Gogh snijdt een stuk van zijn oor af en laat het afgeven aan zijn vriend.
“We moeten een revolutie starten tussen schilderkunst en de realiteit” stelt Gauguin maar Schnabel geeft aan dat Van Gogh eerder intuïtief dan intellectueel te werk gaat. Via licht, kleuren en kadrering linkt hij Van Gogh aan de aarde, aan de fauna en de flora. Maar er is ook plaats voor een tikkeltje magie en mysterie. We zien Van Gogh door de gangen van het Louvre zwerven en het werk van Velasquez, Delacroix, Veronese en Frans Hals bewonderen. “Ze spreken tot Van Gogh zoals hij nu hedendaagse schilders aanspreekt,” aldus Schnabel, “schilders communiceren met elkaar over de dood heen.” Niet toevallig laat hij Van Gogh zeggen “wanneer ik een landschap bekijk zie ik enkel eeuwigheid. Ben ik de enige om dat te zien?”
Wat suggereert dat de schilder voor de poorten van de eeuwigheid staat en zo schoonheid vastlegt. Schnabel laat op visuele wijze zien hoe Van Goghs creatieve geest impressies op expressieve wijze vertaalt en weet ook diens psychische ontreddering weer te geven. Maar hij koppelt de kunstenaar los van zijn wereld. Onbegrip (bij zijn omgeving) en waanzin (bij Van Gogh) sluiten de protagonist op in een cocon. Het is de typisch romantische visie van de kunstenaar die boven de wereld zweeft en ondanks persoonlijk lijden toch uitzonderlijke werken aflevert. Pas na de dood kan een auteur en zijn werk naar waarde geschat worden en wordt zijn eeuwig en universeel karakter duidelijk.
Schnabel is een getalenteerd filmmaker en At Eternity’s Gate is een lust voor oog en oor (met dank aan componiste Tatiana Lisovskaya) maar zijn visie op Van Gogh is eerder abstract en a-historisch. Daarbij gaat hij voorbij aan Van Goghs kritische maatschappijvisie en zijn empathie voor de uitgebuite en in armoede gedwongen werkende klasse. Niet toevallig schilderde hij vaak mijnwerkers, handarbeiders, landbouwers en wevers terwijl hij enkel misprijzen had voor de rijken die kunstwerken kochten zonder de betekenis ervan te vatten.
De filmtitel is niet zomaar een knipoog naar mystiek kunstenaarschap maar is verbonden met een gelijknamig schilderij van Van Gogh geïnspireerd door het schilderij ‘Sans Travail’ van de geëngageerde schilder Paul Renouard (die weversstakingen in Lyon vastlegde). Voor een in de 19de eeuw verankerde Van Gogh stond kunst niet los van de tijd en de wereld – het leven en de realiteit vormden cruciale inspiratiebronnen – en weerspiegelde elk schilderij de maatschappij waarin het ontstond.
Schilderkunst als spiegel van de samenleving dus. Dat ontbreekt bij Schnabel die de proletarische, rebelse schilder Van Gogh met een hedendaagse en burgerlijke blik bekijkt en zijn werk boven de realiteit doet zweven. De tijd mag dan voor betere waardering van kunstenaars zorgen, de duiding van hun werk (850 schilderijen in het geval van Van Gogh) dreigt a-historisch en abstract te worden. In het pantheon gaat de ziel van de kunstenaar en de essentie van zijn werk verloren. At Eternity’s Gate is “a thing of beauty” maar vergeet dat schoonheid zelden vrijblijvend is.
IVO DE KOCK
AT ETERNITY’S GATE: regie: Julian Schnabel; UK- F – Zw – Irl -USA – 2018 – 111′; met Willem Dafoe, Mads Mikelsen, Oscar Isaac, Rupert Friend, Emmanuelle Seigner, Mathieu Almaric; FILM: *** / EXTRA’S: 0; distributie: The Searchers.
