Ciro Guerra’s Pájaros de Verano: De kikker in kokend water
Tussen het majestueuze jungleavontuur El abrazo de la serpiente en het psychologische woestijnoorlogsdrama Waiting for the Barbarians draaide de Columbiaanse regisseur Ciro Guerra samen met Cristina Gallego het epische misdaaddrama Pájaros de Verano. Rode draad: de clash tussen beschaving en barbarij, tussen moraliteit en geweld.
“De anonimiteit van het gebeuren, het feit dat je het moeilijk in de tijd kan plaatsen maakt het verhaal universeler,” zei Johnny Depp in Deauville over Ciro Guerra’s Waiting for the Barbarians (2019), “zo gaat het over de fouten die we maken en de conflicten waar we mee worstelen. Dat iemand als kind gedwongen kan worden om mensen die anders zijn te haten is een actueel gegeven net als het feit de gerechtigheid verdwijnt wanneer machtshebbers hun gewelddadige impulsen vrij spel geven.”
De Coetzee adaptatie Waiting for the Barbarians is niet de eerste film van de Colombiaanse cineast Ciro Guerra waar in een afgelegen, exotisch en mysterieus, gebied een morele strijd tussen goed en kwaad, tussen beschaving en barbarij, tussen harmonie en geweld, woedt. Een strijd die een lokaal gebeuren een universeel karakter geeft. In El abrazo de la serpiente (2015) kreeg een transformerende reis door het oerwoud – een sjamaan gidst een etnoloog en een bioloog door het Amazonewoud – via de magische momenten waar de tocht in uitmondt een universeel karakter.
Ook in Pájaros de Verano (2018) krijgt het locale een universele dimensie. De geest van drugskoning Pablo Escobar waart door de Colombiaanse locaties maar dit episch misdaaddrama geïnspireerd door de ‘Bonanza Marimbera’ (de hoogdagen van de drugshandel in de regio) is een universele en beklemmende ballade over de kettingreactie van drugs, geweld en wraak. In de jaren zeventig maar er zijn echo’s naar het heden.
Het door een oude herder gezongen tragische verhaal in vijf hoofdstukken van de explosieve groei van de drugshandel en de clash tussen twee rivaliserende families speelt in een afgelegen gebied waar het Noord-Colombiaans Wayuu-volk nog volgens aloude tradities (met codes en rituelen) en overtuigingen (eer, respect voor het bovennatuurlijke) leeft. De Mexicaanse kolonisatoren kregen hen niet klein maar de volgens kapitalistische logica functionerende drugshandel heeft wel een destructieve impact.
Pájaros de Verano opent met een dorpsceremonie op een uitgestrekte woestijnvlakte waar een soort dans-strijd doorgaat die fungeert als een overgangsritueel voor een jonge (huwbaar geworden) vrouw. De energieke Rapayet laat zijn oog vallen op de mooie Zaida. Maar om met haar te kunnen trouwen moet hij een enorme bruidschat (bepaald door een moeder die bedenkingen heeft bij de ambitieuze potentiële schoonzoon) ophoesten. Dat lijkt te veel tot Rapayet een hippie-Amerikaan op zoek naar marihuana ontmoet en van een lucratieve handel begint te dromen. Terwijl de oudere vrouwen hun mystieke rituelen blijven volgen, beginnen Rapayet en leden van een bevriende familie grote partijen marihuana te smokkelen en verkopen.
Het geld stroomt binnen maar tegelijk komt ook een spiraal van geweld op gang. Conflicten, wraak, hebzucht en paranoia doen de handel brutaal escaleren. Het geweld eist zijn tol en verscheurt de gemeenschap. Wanneer een verzameling bebloede lijken op een weg wordt aangetroffen is het duidelijk dat de escalatie fataal zal zijn voor een generatie gangsters. Macho gangsters die eigenlijk gedoemd waren fataal te botsen met een matriarchale cultuur. Moeder Ursula, een mystieke ‘woord boodschapper’, leidde de clan door een evenwicht te bewaren tussen bijgeloof (met dromen en voortekens) en pragmatisme. Tot mannelijke gangsters met hun excessieve geweldlogica het rustige universum kwamen verstoren.
Guerra en (zijn producente en echtgenote) Gallego kiezen voor een misdaadepos dat het midden houdt tussen een thriller en een western. Met talismannen, juwelen en kledingstukken is het drama verankerd in de traditionele cultuur van het Wayuu volk en de filmmakers schuwen de beeldsymboliek (close-up van een sprinkhaan, modernistische villa in een woestijnvlakte, een graf boordevol wapens) niet. Maar een gestileerd realisme bezorgt dit noodlotsdrama (alles had beslist anders kunnen lopen) een hoog actualiteitsgehalte. Ook nu leidt geweld, in Colombië en daarbuiten, tot destructie en draait alles rond het maken van keuzes en het respecteren van mensen.
De filmmakers beklaagden zich in interviews over het hoge exploitation gehalte van tv-reeksen zoals Narcos waar massamoordenaars verheerlijkt worden en kiezen zelf voor een minder sensationele aanpak. “We kunnen Escobar moeilijk als een held zien,” vertelde Guerra aan The Wrap, “hij stond voor de morele vernietiging van ons land. Bovendien is dit verhaal al verteld vanuit het standpunt van buitenstaanders, wij wilden het vanuit Colombiaans standpunt weergeven. Vanuit een ander perspectief, zonder verheerlijking.”
Hun kroniek focust nadrukkelijk op de gevolgen van geweld en alhoewel brutaliteiten niet geschuwd worden blijft heel wat geweld buiten beeld. Het resultaat is dat sadistisch genot geweerd wordt en plaats maakt voor een gevoel van tragiek, tristesse en melancholie. Tegelijk vermenselijken de cineasten hun protagonisten en onderstrepen ze hoe gewone, normale mensen kunnen ontsporen en autodestructieve monsters worden.
Pájaros de Verano begint als een variatie op een oud verhaal: een man houdt van een vrouw maar kan niet trouwen omdat hij te arm is. Zijn in lyriek gedrenkte wereld is aanvankelijk tijdloos (pas na 20 minuten duikt een auto op) maar langzaam maken moderniteit en geweld hun opwachting. Zonder breuken leidt de escalatie tot een apocalyptisch en barok slot. Ook al is het verschil tussen het aanvankelijke vredige portret van een cultuur en het uiteindelijke gruwelijke misdaaddrama groot.
“Ik denk niet dat Pájaros de Verano zo goed gewerkt had wanneer hij niet van in het begin op quasi documentaire wijze rustig de details en de textuur van de afgeschilderde wereld zou gebracht hebben,” zegt regisseur Damien Chazelle in Sight & Sound over de organische ontwikkeling van het verhaal, “je wordt als kijker haast een antropoloog: je onderzoekt de cultuur en de rituelen voor je echt weet wat het verhaal gaat zijn. Het is moedig om dit als filmmaker te doen, omdat je de drang hebt om meteen tot de kern te gaan, maar deze film is moedig om dit traag te doen. De toeschouwer beseft niet meteen een welke film hij zit. Het is zoals een kikker die in warm water zit en niet merkt dat de temperatuur langzaam verhoogd wordt.”
IVO DE KOCK
PÁJAROS DE VERANO: regie: Ciro Guerra & Cristina Gallego; Col – Mex – F – D – Den – Zw – 2018 – 121′; met Carmiña Martínez, José Acosta, Natalia Reyes; FILM: *** / EXTRA’S: 0; distributie: September Film.
