Peter Jacksons They Shall Not Grow Old: De Grote Oorlog in kleur
“Hi, mum” horen we een Westfront soldaat zeggen wanneer hij voor de camera van een anonieme cameraman naar het thuisfront zwaait. In vrolijke kleuren want Peter Jackson heeft oude documentaire beelden nieuw leven ingeblazen voor They Shall Never Grow Old. Toch ademt de meest persoonlijke film van de regisseur van King Kong tragische tristesse uit.
“You don’t look, you see. You don’t hear, you listen. You taste the top of your mouth. Your nose is filled with fumes and death. But the near of civilization has dropped away.” Er werd hier en daar wat denigrerend gedaan over Peter Jacksons “klank en lichtspel” They Shall Never Grow Old maar deze aan de gesneuvelde Wereldoorlog I soldaten in het algemeen, en de grootvaders van Peter Jackson en Fran Walsh in het bijzonder, opgedragen documentaire is geen vrolijk immersief spektakel maar een vrij sombere film over vergankelijkheid en het (dagelijkse) leven van soldaten tijdens de verschrikkelijke artillerie- en loopgravenoorlog bekend als de Grote Oorlog.
They Shall Never Grow Old opent met zwart-witbeelden in een 4:3 kader van soldaten die zich voorbereiden om te gaan vechten, en hoogstwaarschijnlijk te gaan sterven, op een Vlaams slagveld tijdens de Eerste Wereldoorlog. “Ik gaf mijn jeugd op om een job te doen” zegt een stem. “Het was allemaal een groot spel” relativeert een andere. Anonieme stemmen die ook hun verhaal blijven doen wanneer het beeld groter en kleurrijker wordt en de documentaire nadrukkelijk op het dagelijkse leven aan het Westfront focust.
De tol van de Grote Oorlog
“In sommige opzichten is dit mijn meest persoonlijke film,” bekent de regisseur van Heavenly Creatures, King Kong en Lord of the Rings in de making of, “want mijn grootvader heeft in de Eerste Wereldoorlog gevochten zoals je in de credits merkt. Mijn grootoom Sidney Ruck herdacht ik daar ook. De grootoom van mijn partner en co-scenariste Fran Walsh zat in het Nieuw-Zeelandse leger en sneuvelde in 1918, vier of vijf uur voor het einde van de oorlog. Mijn grootvader overleefde de oorlog maar liep zulke verwondingen op dat hij vroeg overleed. De fysieke en psychische tol van de oorlog was immens.” Al heeft Jackson gemengde gevoelens: “toen mijn grootvader in Groot-Brittannië ging herstellen ontmoette hij mijn grootmoeder, dat kan ik moeilijk negatief bekijken.”
Op een bepaald moment vertelt een veteraan in They Shall Never Grow Old dat toen een bekende hem terugzag na de oorlog hij vroeg “Waar ben je geweest? Had je nachtdienst?” Een van de grote frustraties van veteranen van de Grote Oorlog was hoezeer het thuisfront snel het gebeuren wou vergeten en hoe weinig men zat te wachten op de verhalen van soldaten, zeker wanneer die niet overeenstemden met de heroïsche propagandaversie van de overheid. Gelukkig verzamelde het Imperial War Museum beeldmateriaal en legde de BBC audiomateriaal van getuigenissen vast. Maar tot fantasy specialist Jackson in het kader van de herdenking van het honderdjarig einde van Wereldoorlog 1 op de proppen kwam met het idee van een collage gebeurde er weinig mee.
Een stevige uitdaging
De hele onderneming was volgens Jackson ook titanenwerk: “We moesten 600 uur audiomateriaal beluisteren en 100 uur beeldmateriaal bekijken want je kan pas beginnen met het samenstellen van de film wanneer je hebt gehoord wat er allemaal beschikbaar is. Uiteindelijk hebben we het aanbod gefilterd. De 100 uur aan beeldmateriaal brachten we terug tot zes of zeven uur. En de 600 uur aan audiomateriaal werd 30 of 40 uur. Alsnog hadden we veel materiaal.”
Oud en problematisch filmmateriaal. “De originele film van de cameraman aan het Westfront was ongerept maar in de archieven zitten vaak derde of vierde generatie kopieën die beschadigd of na 100 jaar gekrompen zijn,” aldus Jackson die ook onderstreept dat de scherpte diende te worden hersteld en de juiste projectiesnelheid te worden bepaald “omdat het materiaal verschillende snelheden had, we moesten weten wat de snelheden waren zonder papieren of naslagwerk. Uiteindelijk deden we een wilde gok. Die klopte meestal want daar gevoel voor. Cruciaal want wanneer de snelheid juist zit komt de film tot leven.”
De hand van Jackson
Omdat de cameramannen tijdens de Eerste Wereldoorlog vrij statisch filmden bevatte het materiaal dat Jackson vond vooral wide shots. “Maar omdat onze restauratie de beelden zo scherp kreeg konden we af en toe inzoomen,” zegt Jackson, “dat liet ons toe dichterbij te komen en via kleine tilts of pans een camerabeweging te suggereren.” Een andere aanpassing was het lichter maken van de opnamen. “Een aantal beelden was bijna zwart,” aldus Jackson, “zo donker dat je amper ziet wat er op staat. Ze werden, net als overbelichte opnamen, amper bekeken in het verleden. Door de belichting goed te krijgen wisten we origineel beeldmateriaal te creëren.”
Het resultaat was volgens Jackson dat plots de gezichten van de soldaten tot leven kwamen: “Je voelt hun persoonlijkheden en ziet hun angst, de humor en de spanning.” Dat versterkte hem in de overtuiging dat het hun verhaal moest worden. Daarom besloot hij niet te werken met historici maar mensen die erbij waren aan het woord te laten. “We hadden geluk want het Imperial War Museum en de BBC hadden enorm veel interview materiaal van veteranen opgenomen” geeft Jackson toe. Dat materiaal bepaalde mee het scenario: “Het viel op hoeveel ze over hun alledaagse levens spraken. Over wat ze aten, hoe ze sliepen, hoe ze reageerden op artillerievuur, wat ze dachten van hun kompanen in de loopgraven, hoe de dagelijkse routine er uit zag. Daarom besloten we te focussen op hoe een normale Britse soldaat zijn diensttijd aan het Westfront ervoer.”
Er bestaat van alles, en zeker van de gevechten, beeldmateriaal omdat de opnamen gemaakt werden voor propagandadoeleinden maar ook omdat de cameralui niet in extreem gevaarlijke situaties konden werken. “Dat dwong ons om interessante dingen te doen,” aldus Jackson,”het eerste waar we aan dachten was de gezichten van de soldaten naast elkaar plaatsen. Veel beelden hadden we al eerder gezien waardoor je bijna het gevoel krijgt dat je een oude vriend terugziet, iemand die een bekende van je is. We zoemden een beetje in en we lieten ze afspelen in slow motion en de dialoog zou zijn dat er iemand gedood was en dan lieten we een beeld zien van een lichaam op de grond. Daarmee zeiden we ‘Deze persoon leefde het ene moment nog en opeens is hij dood.”
De oorlog in kleur
Jacksons keuze om het ‘gevonden’ en gerestaureerde archiefmateriaal te ‘pimpen’ met kleur en geluid werd niet door iedereen gesmaakt. Tegenstanders vonden dat het de beelden ‘minder echt’ maakte en ergerden zich aan het getoonde bloed en het (te?) groene gras. Terwijl het inkleuren het gebeuren dichterbij brengt en tastbaarder maakt, daar waar de klassieke donkere en onscherpe zwart-witbeelden ons stukjes geschiedenis toont waaruit de mensen zijn weggegomd.
“Toen we beslist hadden dat de film uit herstelde zwart-wit beelden zou bestaan en de vertelling door de veteranen gedaan zou worden werd het duidelijk dat we de beelden moesten inkleuren,” zegt Jackson, “dit omdat het hun verhaal werd, ze spraken over ervaringen die ze beleefden in kleur. Voor mij was het vanzelfsprekend dat we het beeldmateriaal moesten voorzien van kleur. Ik heb er problemen mee om zwart-witfilms kleur te geven als de regisseur van de film ervoor koos de film zwart-wit te maken vanwege artistieke redenen maar hier filmde men enkel uit praktische overwegingen in zwart-wit.”
Voor Jackson speelden er dan ook geen morele kwesties, enkel technische kwesties. Om kwalitatief werk af te leveren werd er tijd genomen voor de inkleuring en de research. Al kon dat fouten niet voorkomen, zo zou de kleur van de tanks verkeerd zijn. Maar er waren ook positieve resultaten. Zo trok Jackson op zijn eentje door Vlaanderen naar alle verschillende slagvelden en werden de foto’s die hij er maakte gebruikt bij de restauratie en inkleuring. Zo haalt Jackson het voorbeeld aan van de shots van soldaten die ineengedoken in een holle landbouwweg wachten om de Duitse linies 100 meter verder aan te vallen: “Sommigen zagen er begrijpelijk heel angstig uit. Het lukte mij naar die holle weg te gaan en die bleek nog identiek. Honderd jaar zijn verstreken en er is niets veranderd.” Dat contrasteert met het tragische lot van de soldaten: “Het merendeel van die jongens werd waarschijnlijk gedood, ze bevonden zich in de laatste 30 minuten van hun leven.”
Een menselijke film
Jacksons research bracht het verleden tot leven. Zo werd, via liplezers en een zoektocht in de archieven, ontdekt welke peptalk een officier gaf daags voor een gevecht. Maar uiteraard maakte de regisseur ook keuzes. Zo besloot hij een aantal onderwerpen nièt aan te snijden: de betrokkenheid van vrouwen bij de ‘war effort’, de impact op industrialisering, de rol van de kolonies,… “Ik wilde geen film maken met een beetje van alles wat,” benadrukt Jackson, “ik wou op intense wijze tonen hoe het was om de Eerste Wereldoorlog mee te maken. Daarom mijn focus op Britse soldaten aan het Westfront.”
Voor de politiek-economische context van het conflict en het militaire verloop van de oorlog kom je als kijker dan ook niet aan je trekken bij They Shall Never Grow Old. ”Ik zie het graag als een film die gemaakt is door een niet-historicus voor niet-historici,” zegt Jackson, “dit is geen academische film over de Eerste Wereldoorlog. Maar ik hoop wel dat kijkers zich gaan afvragen of familieleden betrokken waren bij de oorlog. Nu is de tijd om op onderzoek uit te gaan want binnen 20 jaar zal deze connectie en de verhalen die ermee verbonden is verdwenen zijn. Strategieën en tactieken zijn voor academici. Maar de film en de menselijkheid ervan heeft met ons allemaal te maken en gaat over hoe onze familie is gevormd door deze oorlog.”
IVO DE KOCK
THEY SHALL NOT GROW OLD: Peter Jackson, N-Zl. – GB – 2018 – 99′; scenario Peter Jackson & Fran Walsh; muziek David Donaldson, Janet Roddick & Steve Roche; montage Gabez Olssen; extra’s: making of documentaire; FILM: *** / EXTRA’S: **; distributie: Warner.
