Ash is Purest White: Jia Zhangke’s wereld in verandering

Momenteel draait filmmaker Jia Zhangke (° 1970) So Close My Land, een documentaire over een literatuurfestival dat in ‘zijn’ provincie Shanxi verschillende generaties schrijvers voorstelt. De man die geldt als de belangrijkste Chinese verteller van deze tijd focust als geen ander op de cultuur van zijn land en blijft dè chroniqueur van de Chinese geschiedenis.

Jia Zhangke schetste reeds de gevolgen van een land in transitie (Still Life), de impact van globalisering (The World) en de tragiek van modernisering (24 City). Of de odyssee van individuen die worstelen met veranderingen in het morele epos A Touch of Sin en het hedendaagse melodrama Mountains May Depart. Die zoektocht trekt Zhangke door in zijn recentste langspeelfilm Ash Is Purest White, een verhaal van liefde en verraad in de criminele onderwereld. Het over bijna twee decaden lopende wedervaren van gedoemde geliefden verstrengelt er met het oeuvre van een rebelse cineast die, samen met echtgenote en hoofdactrice Zhao Tao, zijn samenleving kritisch in beeld blijft brengen.

Tijd en evolutie

“Ik zie u als een de grootse cineasten van de wereldcinema,” zei filmmaker en kenner van Aziatische cinema Olivier Assayas in een gesprek met Jia Zhangke in Les Inrockuptibles, “een cineast die zich in een boeiende positie bevindt in de zin dat uw land zich volop transformeert wat leidt tot extreme spanningen die wel een universeel karakter hebben maar tevens verankerd zijn in de eigenheid van China. Uw films documenteren de wereld maar belichten ook de onuitgesproken recente Chinese geschiedenis. Een beetje naar het model van de Taiwanese Nouvelle Vague van Hou Hsiao-hsien en Edward Yang, met dit verschil dat u meer alleen lijkt te staan.” Een correcte inschatting ook al wordt Zhangke vaak samen met Lou Ye (Suzhou River, Summer Palace) en Wang Xiaoshuang (Bejing Bicycle) ingeschreven in de zogenaamde zesde generatie van Chinese filmmakers. Een generatie die met politiek getinte films focust op marginale, eenzame en dolende mensen. Net als Zhangke maar diens verhalen onderscheiden zich door hun band met zowel het (platte)land als de traditie, hun nadrukkelijke metaforen en tijdsprongen.

Vooral tijd gebruikt Jia Zhangke als geen ander dramatisch in zijn cinema gedreven door verhalen over de wisselwerking tussen een veranderende wereld en dolende individuen. Een thema dat al aanwezig was in zijn eerste langspeler Xiao Wu, artisan pickpocket (1995), het portret van een in de straten van Fenyang rondzwervende zakkenroller uitgespuwd door het moderne China, en verder uitgewerkt werd in de sociale satire Platform (2000) dat de omslag van Mao’s China toont via een klein theatergezelschap dat zich moet aanpassen aan een wijzigende culturele politiek. Daarna worden de metaforen nadrukkelijker.

Werkloze Chinese teenagers vallen voor Westerse verlokkingen in Unknown Pleasures (2002), de impact van globalisering blijkt uit het Beijing World Park van The World (2004), het Drieklovendam project zet in Dong (2006) en Still Life (2006) een wereld onder water en in 24 City (2008) ruimt een fabriek plaats voor appartementen. Ook A Touch of Sin (2013), Mountains May Depart (2015) en Ash Is Purest White (2018) verbinden tijd en maatschappelijke veranderingen. “Door het verhaal over een grote tijdspanne te spreiden kan je onderzoeken hoe individuen veranderen,”klinkt het in Indiewire, “de samenleving verandert, technologie verandert. De combinatie van die effecten transformeert ons als mens.”

Reizen naar de toekomst

In Zangke’s negende film Ash Is Purest White vaart gangsterliefje Qiao op een bepaald moment over de Yangtze rivier terwijl daar de laatste hand gelegd wordt aan de Drieklovendam. Het immens bouwproject dat Zhangke reeds opvoerde in Still Life, de kroniek van een verdwijning waarin een mijnwerker en een verpleegster verwanten zoeken in de veroordeelde en bijna onder water gezette spookstad Fengjie. Twaalf jaar later loopt het liefdesverhaal van Qiao en Bin over een tijdsspanne van bijna 20 jaar. Een periode waarin we China razendsnel en onherroepelijk zien veranderen. Zhangke illustreert dit met zijn muze en actrice sinds Platform, Zhao Tao, en archiefmateriaal uit de periode van Dong en Still Life.

Bovendien zijn de twee belangrijkste personages van Ash Is Purest White (de Engelstalige titel verwijst naar een scène waarin ze een vulkaan observeren) geïnspireerd op de protagonisten van Unknown Pleasures. Door aan te geven hoe zij veranderd zijn maakt Zhangke duidelijk hoe sterk de maatschappelijke transitie wel was de afgelopen twee decennia. De kroniek start in 2001 met een sfeerschets van het gangstermilieu. Het koppel Qiao-Bin danst op ‘YMCA’ (“There’s no need to be unhappy…. young man, you can make real your dream”) van The Village People en raakt betrokken in schimmige vastgoeddeals en afrekeningen.

Wanneer jonge, respectloze criminelen Bin op straat aanvallen komt Qiao met een pistool tussenbeide. Het levert haar vijf jaar gevangenis op. Bij Qiao’s vrijlating is de wereld veranderd. Bovendien staat ze er alleen voor want Bin heeft een nieuw bestaan opgebouwd, mèt nieuwe job en verloofde. In zijn universum is niet langer plaats voor de vrouw die zijn leven redde. Maar de even trouwe als koppige en integere Qiao zet door en ontfermt zich in 2017 opnieuw over Bin na diens sociale en fysieke teloorgang. Want liefde is voor haar, zoals voor Zhangke, een kwestie van moraliteit.

Ash Is Purest White opent met beelden van mensen die in een bus zitten en Qiao reist in de loop van de film kilometers en kilometers door China langs plekken waar vroegere Zhangke films zich afspeelden. We herkennen naast de Drieklovendam en Still Life ook de panorama’s van Unknown Pleasures, A Touch of Sin en Mountains May Depart. Mensen zijn steevast onderweg in een wereld die constant in beweging is. De regisseur toont een wereld in transitie en mensen die door te reizen hun blik en wereld verruimen. Enerzijds toont hij fysieke trips door de ruimte. Reizen door omgevormde, hertekende landschappen. Anderzijds onthullen narratieve ellipsen via contrasten transformaties.

“In Ash is Purest White vertelt een treinpassagier een lang verhaal over de kosmos en over ufo’s, waarna het hoofdpersonage een visioen krijgt vol mysterieuze lichteffecten die uit de ruimte komen,” vertelt Zhangke aan Filmmagie, “ik wou vertrekken vanuit de visie dat de mens, wanneer die geconfronteerd wordt met de omvang van de kosmos, erg klein en heel eenzaam is. Deze scène is een scharniermoment voor Qiao. Haar visioen vertegenwoordigt het moment waarin ze evolueert van iemand die afhankelijk is van anderen naar een volwaardig individu met een eigen visie op het leven.”

Leven volgens de code

Zhangke kruipt in de geest van deze tegelijk fragiele en sterke vrouw. Qiao verandert door ontmoetingen die duidelijk maken dat alles vergankelijk is, dat iedereen transformeert en niets blijft zoals het was. Ook al blijven er sporen van het verleden, van herinneringen, van het afgelegde parcours. Dat heeft niets te maken met nostalgie maar alles met zowel het weemoedig besef dat alles eindig is als met nauwelijks verholen woede over de hunkering naar geld. Qiao kiest telkens weer voor de liefde en niet voor zichzelf. Bin heeft evenwel andere prioriteiten. Hij kiest niet voor haar maar voor geld. Liefde is niet zo bijzonder voor hem. “We moeten als samenleving de vraag stellen,” zegt Zhangke, “hoe lang laten we onze beslissingen nog door geld dicteren?”

Qiao vertrekt in het begin van Ash Is Purest White uit Zhangke’s geboortedorp, gelegen in de noordwestelijke Chinese provincie Shanxi, waar haar vader mijnstakingen leidt. Zelf neemt ze in de stad de leiding van Bins gokhal over. Ze wordt een spilfiguur van de gangsterbende die volgens Zhangke in De Filmkrant “meer is dan alleen maar een criminele organisatie. Wij noemen dit ‘jianghu’ (letterlijk: ‘rivieren en meren’). In de Chinese context verwijst jianghu naar een groep mensen die aan de rand van de samenleving bestaat en die om te overleven een soort broederschap vormt. Daarbinnen kan zich natuurlijk een criminele organisatie vormen maar in essentie verwijst jianghu naar iets veel groters. Het zijn groepen mensen die unieke principes delen, die zichzelf organiseren en er een eigen filosofie en gedragscode op nahouden. Het zijn ook groepen die de dominante machtsstructuur en de dominante cultuur uitdagen en er zo nodig tegenin gaan. Ze hebben zelfs hun eigen beschermheilige.”

Toen Zhangke een master class gaf tijdens het Filmfestival van Rotterdam zei hij dat “jianghu toehoorde aan zij die geen thuis hadden.” Jiang hu er nü, de Chinese titel van Ash is Purest White, spreekt over ‘zonen en dochters van de Jianghu’ en de protagonisten lijken zich inderdaad niet thuis te voelen in een China in transitie. Jianghu is voor hen een gedragswijze en een geestesgesteldheid. “Je zag te veel gangsterfilms,” zegt Bin tegen Qiao, “jianghu bestaat niet meer.” Dat ziet Qiao anders. “Ik heb geleefd als een jianghu om jou te vinden,” zegt ze wanneer ze bij het verlaten van de gevangenis eindelijk de geliefde terugvindt die ondertussen de wereld van criminaliteit – maar ook van morele integriteit – heeft verlaten.

Het mannelijk personage ademt vermoeidheid, melancholie en vervreemding uit; de vrouwelijke heldin kracht, integriteit, loyaliteit, hoop en liefde. Ash Is Purest White is een vrouwenfilm, gedragen door Zhangke’s echtgenote Zhao Tao, met een levendige en getormenteerde vrouw die overeind blijft wanneer de wereld rondom haar schijnbaar in elkaar stort. Haar obsessieve drang lief te hebben, de hardnekkigheid waarmee ze volgens een oude code wil leven en haar trouw aan een wereld die dreigt te verdwijnen maken van Qiao een zowel romantische als moderne heldin. Tegelijk een onbeweeglijke kracht en een open geest. Het is geen toeval dat de vrouw hier de vector van verandering is.

“Zowel de jianghu-cultuur als de mainstreamcultuur is lange tijd gedomineerd geweest door mannen,” zegt Zhangke, “maar in de periode waarin de film zich afspeelt, zie je sterke vrouwen klimmen in de pikorde. Ook al staan die vrouwen nog steeds voor familiewaarden tegenover de mannen die van oudsher meer op geld gericht zijn, ook die vrouwen zie je sterker worden. Het zijn niet dezelfde zachtaardige, fluisterende vrouwen als de generatie van hun moeders. Dat is de reden dat ik voor een vrouwelijke hoofdpersoon koos. Voor mij gaat deze film niet zozeer over een vrouwelijk perspectief op jianghu maar over een vrouwelijk perspectief punt.”

Geld regeert

Dat Bin de jianghu-code én zijn band met Qiao schendt en zij nog meer gaat vasthouden aan die ethische code kun je volgens Zhangke “zien als een metafoor voor de samenleving die intimiteit en vertrouwen is kwijtgeraakt, allemaal in de naam van economische vooruitgang. Loyaliteit aan elkaar, rechtvaardigheid, die dingen zijn allemaal naar de achtergrond gedrongen .” De cineast ziet een parallel tussen misdaad en kapitalisme en geeft aan dat gangsters zich wel nog onderscheiden door respect voor tradities. Ook al moet Qiao naar een pistool grijpen om te voorkomen dat de jonge boefjes de oudere Bin compleet in de vernieling slaan. Zij houdt vast aan de oude, instortende wereld van vergeten legendes en codes. Haar offer uit liefde maakt van Ash is Purest White zowat Zhangke’s meest emotionele en romantische film.

Een waarin hij teruggrijpt naar oude documentaire beelden van het Drieklovendam project. “Toen de streek een gigantische werf was belandde ik er toevallig met mijn camera,” aldus Zhangke, “ik voelde de impact op het leven en de toekomst van miljoenen mensen. Er opende zich een wonde in mij die nooit zou sluiten. Zelfs na Ash is Purest White doet de wonde nog pijn. Het is alsof die werf symboliseerde wat er aan de hand was in China. Toen ik na 12 jaar terugkeerde zag ik het water als een overblijfsel waaronder heel wat conflicten en kwetsuren, heel wat verdreven en verscheurde mensen, schuil gaan. Dat wakkerde het verlangen aan om de omwentelingen opnieuw te tonen.”

Ivo De Kock

ASH IS PUREST WHITE: Jia Zhangke, China – F – J – 2018 – 136′; met Tao Zhao, Fan Liao, Yi’nan Diao; scenario Jia Zhangke, fotografie Eric Gautier, muziek Giong Lim; montage Mathieu Laclau; dvd dis. Cherry Pickers.