Alex Garlands Annihilation: Verrassend en verontrustend

Na het cerebrale Ex Machina heeft de jonge Britse sciencefiction meester Alex Garland met het emotionele en karaktergedreven Annihilation een boekverfilming gemaakt die onder je huid kruipt. Een staaltje verontrustende cinema verwant met Solaris èn Stalker. Met dank aan een bevreemdende, angstaanjagende sfeer. De industrie wist er geen raad mee.

Na enkele vakkundige scenario’s (Dredd, 28 Days Later, Sunshine) liet de Britse filmmaker Alex Garland (° 1970) zich opmerken met zijn originele regiedebuut, de sensuele apocalyptische sciencefiction thriller Ex Machina (2015). Een intrigerende film waar de mannelijke ontwerper Caleb het monster is en zijn creatie, robot Ava, een intelligente heldin. Garland kritiseert het patriarchale karakter van de high-tech cultuur en maakt van de overlevingsstrijd van een machine die evolueert naar een autonoom wezen een gevecht tegen de male gaze (Ava’s gelaat ontstond uit het brein van een narcistische macho).

Verbannen heldinnen

Een lijn die de scenarist-regisseur doortrekt in Annihilation, een sci-fi saga die draait rond een vrouwelijk team, en in de op stapel staande tv-reeks Devs (met een computerexperte als heldin). Dat is moedig maar blijft moeilijk want enkel dankzij streamingdienst Netflix was Annihilation buiten de V.S. (waar de film geen kassucces werd) te zien. Ook al haalde de pers haar loftrompet boven voor deze “visueel verbluffende sciencefictionthriller” en kon de verfilming van Jeff VanderMeers bestseller rekenen op een sterke cast (Natalie Portman, Jennifer Jason Leigh, Oscar Isaac) en een grote producent (Paramount). Maar net die grote speler bleek de achilleshiel. Toen testpublieken met ‘moeilijk’ en ‘ingewikkeld’ reageerdenvreesde de studio voor de ‘mainstream appeal‘ van de film en werd er gekozen voor een gelimiteerde release (in de V.S., Canada en China) en na het voorspelbare box office fiasco de verbanning naar Netflix. Dat werd positief verkocht als bewijs van de groeiende macht van streamingdiensten.

De media gingen gretig mee in dit ‘wereld in transformatie’ verhaal, al zagen sommigen een rookgordijn om te verhullen dat de industrie nog steeds vreest dat het (mannelijke) publiek afhaakt wanneer een film draait rond een louter vrouwelijk team onderzoekers (met bovendien gekleurde en homoseksuele leden). Ook al hadden Wonder Woman, Captain Marvel en A Wrinkle in Time de indruk gewekt dat sterke vrouwelijke personages wel werken in een genre dat vaak macho fantasieën opvoert. Maar de hevige reactie op Paul Feigs vrouwelijke Ghostbusters was een signaal voor de industrie om diversiteit te vergeten. Vandaar dat Paramount het bejubelde Annihilation vlotjesdumpte. Al is er meer aan de hand: Alex Garland maakt intelligente en verontrustende cinema en dat is in het huidige filmlandschap behoorlijk subversief.

Een heroïsche tocht

Annihilation zweeft tussen een dystopisch sciencefiction verhaal en een barokke horrorfantasie. Garland laat de queeste die vijf sterke, slimme vrouwen leidt naar een mysterieus gebied parallel lopen met een viscerale filmtrip die herinnert aan zowel Ridley Scotts Alien en John Carpenters The Thing als aan Andrei Tarkovski’s enigmatische fabels Stalker en Solaris. We maken kennis met een even mysterieuze als gevaarlijke ‘zone’ wanneer een meteoor inslaat op een vuurtoren aan de Amerikaanse kust en een in een kleurrijke, illusoire glans (’the shimmer’) badend bosrijk gebied bezoekers lijkt op te slokken. Alleen militair Kane keert immers terug maar zijn echtgenote, biologe Lena, merkt dat hij veranderd is. Om die transformatie te duiden reist ze met een vrouwelijk team naar het verraderlijke gebied. Die tocht ontspoort en legt de toxische schoonheid van de wereld achter de regenboog bloot.

“Toen producent Scott Rudin me Jeff VanderMeers boek Annihilation (deel 1 van diens Southern Reach Trilogy) liet lezen kreeg ik een dubbel gevoel,” zegt Garland in de making of, “enerzijds wou ik dit interessant werk meteen verfilmen maar anderzijds wist ik niet hoe er aan te beginnen. Normaal weet je bij een thriller snel wat het ritme is en hoe je het verhaal kan structureren. Maar hier had de lectuur een sterk effect op mij. Daarom wou ik van die subjectieve leeservaring vertrekken.” Het verschil is volgens Garland dat je traditioneel “werkt met een objectief script waarbij iedereen het eens is over wat er waar en wanneer gebeurt. Maar dit was veel persoonlijker en subjectiever. De tocht is een reis van de buitenwijken richting het psychedelische.”

Concreet betekent dit dat Garland start “in de wereld die we kennen en eindigt in een wereld die we niet kennen. De ervaring is verwant aan die van een kikker die in steeds heter wordend water zit. Wat we zien is de beschrijving van een reis van een objectieve naar een subjectieve toestand.” Enigmatisch, verwarrend en verankerd in de geest zoals Kane aangeeft: “I thought I was a man. I had a life. People called me Kane. And now I’m not so sure. If I wasn’t Kane, what was I? Was I you? Were you me?” Volgens Garlandworden mensen “gek waardoor ze zichzelf doden en verminken. Ze zinken steeds dieper in hun subjectieve toestand en laten zich niet corrigeren door de objectieve buitenwereld.” Lena daalt net als Orpheus af naar de onderwereld om haar geliefde te redden. Ze ontdekt een nachtmerrieachtig universum van terreur en dood waarin ook schoonheid schuilgaat. “It’s not destroying. It’s making something new” zegt Lena over de glinstering, “het viel me niet aan maar imiteerde me. Ik viel het aan.” Minder begripvol is dr. Ventress die annihilation, vernietiging vreest: “It’ll grow until it encompasses everything. Our bodies and our minds will be fragmented into their smallest parts until not one part remains.”

Enigmatisch en fragiel

“Ik draai graag sciencefiction omdat het genre je toelaat ideeën toe te voegen,” stelt Garland, “bovendien kan je je verbeelding op hol laten slaan.” Daarbij liet hij zich bewust en onbewust inspireren: “Toen we Annihilation aan het maken waren spraken we over Stalker, Apocalypse Now en Southern Comfort, films die duidelijke referentiepunten zijn. Maar naast Jeffs boek zijn de echte invloeden, niet die vanuit de rationalisaties vooraf en achteraf, dingen die ik eigenlijk niet ken. Wanneer ik echt zou moeten raden zou ik de Britse striptekenaar Alan Moore zeggen. Swamp Thing zoals blijkt uitde bevroren beelden.” En het wegvallen van onze band met de natuur.

“Het thematische hart van Annihilation is zelfdestructie,” benadrukt Garland, “met inbegrip van psychologische zelfdestructie. Zelfdestructie door menselijk gedrag. Het kan ook kanker zijn, omdat kanker eigenlijk het lichaam is dat zichzelf aanvalt. Cellen, sterren, planten, het universum en wij allemaal hebben levenscycli die gaan van ontstaan tot vernietiging. Deze film probeert op holistische manier te kijken naar zelfdestructie.” Zoals dokter Ventress zich afvraagt, “Isn’t the self-destruction coded into us? Programmed into each cell?” Garland beperkt zich niet tot traditionele vormen van zelfvernietiging zoals ziekte en verslaving maar snijdt ook de vernietiging aan van schijnbaar volledig normale en evenwichtige mensen, “mensen bij wie je plots foutlijnen ziet, onverklaarbaar bizar gedrag.” Verder is er “het uiteenvallen van een huwelijk dat niet verklaard wordt omdat het belangrijk is dat dingen niet op conventionele wijze uitgelegd worden. Annihilation schuift een thesis naar voor maar maakt niet alles duidelijk.”

Reeds in Ex Machina was Garland meer begaan met het stellen van complexe vragen dan met geven van eenduidige antwoorden: “Ik respecteer de kijker en wil niet alles voorkauwen, maar het vraagt wel inspanningen. De toeschouwer moet bereid zijn dingen met een open geest te bekijken en zelf te interpreteren. De eerste verhaallaag reikt een insteek aan. Er is iets vreemd gebeurd door straling of door de ingreep van aliens. Voor wie verder wil kijken is er een metaforische laag die meer existentiële vragen oproept. Bovendien is de sfeer droomachtig en de protagoniste moreel complex.” Volgens Garland zette Natalie Portman “een personage neer dat enorm in controle was over zichzelf en haar gedrag. Maar tezelfdertijd liet ze heel subtiel zien hoe beschadigd zij was. Het samengaan van die controle en orde met plots opduikende en verdwijnende hiaten en beschadigingen maakte van Lena een ambivalent en boeiend personage.”

Het niet vertrouwde onbekende

“De alien van Annihilation wordt niet gedreven door het verlangen ons op te eten of met ons te communiceren,” aldus Garland, “misschien is het een spoor, een champignon of een kanker, en heeft het geen bewustzijn, alleen echo-kwaliteiten. Wie zal het zeggen?” Door die raadselachtigheid is de tocht van het vrouwelijke vijftal er een door onbekend terrein. Op het eerste zicht lijkt alles op onze wereld maar al snel blijkt uit ongeziene fauna en flora het buitenaardse aspect van de glinstering. Garland benadrukt dit niet vertrouwde en ondanks een dosis verrassingen en gruwel voert de thriller ons niet naar het bekende. De queeste werkt niet naar een conclusie toe, de tocht door de chaos primeert op het doel. Elke reiziger zoekt zijn waarheid en verliest zich in de eigen theorieën. “Er was nood aan onverwachte beelden,” zegt Garland, “beelden die tegelijk mooi en verontrustend zijn. Daarbij konden we geen beroep doen op vertrouwde clichés of een bekende grammatica. Deze filmtrip leidde naar onbekend terrein.”

Sciencefiction is vaak conservatief. Aliens kunnen enkel gedacht en voorgesteld worden in aardse, humane termen. Geen nieuw kleurspectrum, geen andere dimensionale waarneming, geen alternatieve tijd-rekening. Verschijning en motivatie worden in humane termen gesteld, we verbeelden onszelf als ‘vreemden’ en proberen de wereld als buitenstaanders te zien. Buitenaardse wezens weerspiegelen menselijke noden en attitudes: nieuwsgierigheid, honger, overlevingsinstinct, wanhoop, kwaadwilligheid, kolonialisme, desinteresse, misprijzen,… Hun bezoeken herinneren ons aan wat we al wisten en dreigen te vergeten. Ze confronteren ons nièt met wat we nog niet wisten of misschien nooit zullen weten. Zoals ‘het monster’ in horrorfilms vaak de mens herinnert aan het belang van menselijkheid en geen ‘andere’ mogelijkheden introduceert.

Niet zo in Annihilation dat zowel de protagonisten als de kijker tot “strangers in a strange land” maakt. Evidenties worden vreemd, conventies vallen weg, taal verzinkt in een tekenmoeras. In de glinstering verliezen expeditieleden hun greep op de tijd, hun omgeving en zichzelf. Alles wordt bizar en nachtmerrieachtig. Onwerkelijk. Er heerst een bevreemdende, onheilspellende unheimische sfeer die onder je huid kruipt en de film verontrustend maakt. Wanneer er met een beer een traditioneel monster voor vertrouwde rituelen lijkt te gaan zorgen geeft Garland er een originele draai aan. Hij linkt het monster aan Lena en de locatie aan het huis van het echtpaar. “Er is iets vreemd aan het monster omdat het niet in een staat van woede maar van wanhoop en pijn verkeert,” aldus Garland, “het is een existentieel monster in een existentiële ruimte. Alles aan dit monster is een echo van iets anders. Er schuilen echo-geluiden in zijn keel, zijn vorm is een echo van een tatoeage en de plaats echoot een andere geografische ruimte. We beogen geen schrikeffect maar een eng gevoel.” Dat niet enkel de beer-scène maar heel Annihilation ongemakkelijk maakt vloeit voort uit de viscerale manier waarop Garland het onbekende (lees: de existentiële chaos) omhelst. Emotioneel en moreel maar zonder rationele, romantische reddingsboei. Balancerend op de grens van gruwel en schoonheid. Met een geest die open staat voor een andere werkelijkheid en een andere blik. In die zin staat Annihilation als verontrustende film haaks op een tijdsgeest die gelijkheidstekens plaatst tussen ‘vreemd(eling)’, ‘anders’ en ‘gevaar’. “It’s not like us… it’s unlike us” is zowel een angst- als een hoera-kreet. Er zijn alternatieven.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Filmmagie, n° 697, september 2019)

ANNIHILATON: Alex Garland, USA – UK 2018; 115′; met Natalie Portman, Jennifer Jason Leigh, Tessa Thompson, Benedict Wong, Sonoya Mizuno, David Gyasi, Oscar Isaac, Gina Rodriguez, Tuva Novotny; FILM: **** / EXTRA’S: **** (documentaires, verwijderde scènes); dis. Universal.