Andrej Tarkovski: Van de bioscoop naar het filmmuseum

Andrej Tarkovski is dood. Al een tijdje. Sinds 1986 met name. Maar de legendarische Russische filmdichter lijkt begonnen aan een tweede leven sinds de Cinémathèque française hem in 2017 eerde met een retrospectieve gekoppeld aan de restauratie van zijn films. In België liet Tarkovski’s meesterwerk Stalker vorige zomer arthouses vollopen en tracht de dystopische ruimte odyssee Solaris deze vakantiemaanden hetzelfde te doen. Terwijl het Amsterdamse filmmuseum Eye vanaf 15 september (t.e.m. 6 december) uitpakt met ‘Andrei Tarkovsky – The Exhibition’, een ambitieuze solotentoonstelling gewijd aan de filmer-mysticus.

Nadat de reprises, restauraties en retrospectieven elkaar al opvolgden treedt de Russische grootmeester met de Eye Expo binnen in het museum. Dat is best bizar voor een filmmaker die een oeuvre opbouwde dat balanceerde op de grens van poëtische dromen en metafysische reflectie maar die huiverachtig stond tegenover het statuut van kunstenaar-auteur dat zijn westerse collega’s zo sterk koesterden. “In de oosterse traditie spreekt men niet over zichzelf,” noteerde de filosoof en beeldkunstenaar in zijn boek ‘De verzegelde tijd’, “de mens verliest zich volledig in God, in de natuur, in de tijd.”

Van outcast naar idool en icoon

De westerse, individualistische romantische visie op artistieke creatie deelde hij niet. Tarkovski zag film niet als een persoonlijke expressie maar als een gebed dat via uit de ziel opborrelende thema’s de mens herinnerde aan en terug in contact bracht met zijn spiritualiteit. Met grote stelligheid antwoorden poneren was niet zijn ding. Hij stelde vooral vragen. Vragen over de invloed van geweten en herinnering, de relatie tussen mens en natuur, de vluchtigheid van tijd, de band met het ouderlijke huis en de de kindertijd. Dat waren de onderwerpen van morele films zoals Ivan’s Childhood (1962), Andrei Roublev (1966), Solaris (1972), The Mirror (1975), Stalker (1979), Nostalgia (1983) en Sacrifice (1986).

Tijdens zijn leven bleef Tarkovski omstreden in eigen land en veelal onbegrepen in de rest van de wereld (hier te lande verschenen in kwaliteitskrant De Standaard stukken die bol stonden van onbegrip en misprijzen). Maar na zijn dood groeide het legertje bewonderaars onder de cinefielen en filmmakers stelselmatig aan. Onder meer Theo Angelopoulos, Alexandre Sokourov, Béla Tarr, Sharumas Bartas en Nuri Bilge Ceylan beroepen zich op zijn visie, stijl en filosofie terwijl Amerikaanse cineasten zich waagden aan een remake (Steven Soderberghs Solaris) of zich lieten inspireren door zijn werk (Annihilation van Alex Garland is schatplichtig aan Stalker én Solaris, terwijl Denis Villeneuve met Arrival en Christopher Nolan met Interstellar uit Solaris putten).

De innerlijke stem van de mens

Het is opmerkelijk dat een cineast die nooit actueel wou zijn – of futuristisch in zijn sciencefiction epossen Stalker en Solaris die ons onderdompelen in respectievelijk een mysterieuze verboden zone en een ruimtestation dat geheimzinnige boodschappen naar de grondbesturing zendt – precies daardoor een nostalgisch, melancholisch en tijdloos oeuvre heeft achtergelaten. De tijd was bij Tarkovski overigens nooit een rechtlijnig en eenduidig gegeven. Terwijl zijn intense existentiële zoektochten balanceren op de grens tussen emoties en verbeelding, beschaving en barbarij, het heilige en het profane, leven en dood.

Tarkovski bevrijdde zich van het keurslijf van de sociaal-realistische Sovjetcinema om films, die hij “hiëroglyfen van absolute waarheid” noemde, te maken die eigenzinnige spirituele zoektochten waren naar waarheid en zelfkennis, of naar wat de cineast omschreef als “de innerlijke stem van de mens”. Best bijzonder en dat gold ook voor zijn filmstijl. Met een langzaam bewegende camera, soms extreem lang aangehouden shots, sprongen in het kleurgebruik en een betoverend gebruik van geluid en muziek bezorgde Tarkovski zijn tijdloze beeldpoëzie een hypnotische kracht.

De poëtische kunst van Tarkovski

Dat met de tijd ook de visie op filmkunstenaar Andrej Tarkovski is veranderd was misschien wel onvermijdelijk en passend voor iemand die in zijn werk via water, vuur, licht en wind het voortschrijden van de tijd – en de dood aan het werk – toonde. Dingen en ideeën, natuur en mens transformeren in Tarkovski’s even poëtische als immersieve cinema.

In Solaris leidt een ruimtemissie kosmonauten (waaronder psycholoog Kris Kelvin) dicht bij een planeet waar hun diepste verlangens vorm krijgen, letterlijk ‘materialiseren’ in mensachtige lichamen van ‘bezoekers’. De Solaris-bemanning verdwaalt door het nastreven van onbereikbare kennis in de ruimte maar wordt gered door hun aards geweten. Kelvin ontdekt zijn band met de aarde wanneer zijn emoties het contact met zijn wortels herstellen. Hoe ver hij ook in het universum denkt te moeten reizen, het is de aarde die hem terugbrengt. Naar zijn geboorteplaats. Resultaat is een fascinerende trip.

Die reis waarop Solaris ons in de bioscoop meeneemt, loopt verder in het museum. Van 15 september t.e.m. 16 december 2019 organiseert Eye Filmmuseum in Amsterdam ‘Andrei Tarkovsky – The Exhibition’, een tentoonstelling gekoppeld aan nieuwe restauraties en een zesdelige lezingenserie. “De tentoonstelling is gedacht vanuit de idee om zo dicht mogelijk bij Tarkovski en zijn oeuvre te komen,” lezen we in het persbericht, “er is voor gekozen om de bezoeker onder te dompelen in Tarkovski’s beeldwereld, om de kijker als het ware te bedwelmen door de vele precies gekozen filmfragmenten. De aanpak volgt Tarkovski’s ideeën over de kracht van ‘de poëzie van het beeld’ en de noodzaak van een ‘poëtische logica’ en een ‘poëtische montage’.”

Heel concreet wordt gesproken over Polaroids en foto’s die Tarkovski maakte in zijn privéleven en tijdens draaiperiodes, memorabilia ter beschikking gesteld door zijn zoon Andrej Andrejevitsj Tarkovski en documenten, brieven en scenario’s uit Tarkovski’s privé-archief. Samen met het beschikbare beeldmateriaal belooft ook dit een bijzonder meeslepende trip te worden. Andrej Tarkovski leeft! Dat zullen we deze zomer merken in de zalen en vanaf september in het museum.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij DeWereldMorgen.be)

SOLARIS van Andrej Tarkovski; Rus 1972; 167 min.; met Donatas Banionis, Natalya Bondartchouk, Juri Jarvet; scenario Andrej Tarkovski & Fridrikh Gorenshteyn naar Stanislav Lem; muziek Eduard Artemev; fotografie Vadim Yusov; montage Nina Marcus & Lyudmilla Feyginova; distributie Lumière; release 31 juli 2019.

ANDREI TARKOVSKY – THE EXHIBITION; 15 september tot 16 december 2019; Eye Filmmuseum; IJpromenade 1, 1031 KT Amsterdam, Nederland; info: www.eyefilm.nl