Djam, Styx en Transit: Migratieverhalen over liefde en overleven

Verhalen over mensen die weggaan of achtergelaten worden zijn universeel en van alle tijden. Net als verhalen van odyssees die zoektochten blijken naar een nieuw leven of een oude liefde, overlevingstochten die draaien rond identiteit en moraliteit. Alleen geraken die verhalen in hedendaagse films meer en meer verstrengeld met het brandend actuele thema migratie. Zo belichten films zoals Djam (Tony Gatlif), Styx (Wolfgang Fischer) en Transit (Christian Petzold) de problematiek van migratie in al zijn complexiteit. Via respectievelijk het portret van een vrijgevochten en levenslustig zigeunermeisje, een overlevingsavontuur dat morele keuzes blootlegt en het verhaal van tragische liefde in tijden van verdrukking. Met één leidraad: migratie draait om mensen.

Djam: een intense trip

Met Djam neemt Roma-regisseur Tony Gatlif (Transylvania, Latcho Drom, Vengo, Exils) ons andermaal mee op een muzikale reis. Via de rebetika, een samensmelting van Turkse en Griekse muziek, spotten levenslustige muzikale avonturiers met gesloten grenzen en angstige naties. Protagoniste Djam is een jonge Griekse vrouw die met haar stiefvader en diens vrouw woont op het eiland Lesbos.

We ontdekken haar wanneer ze zich dansend tot de defecte boot van restauranthouder en stiefvader Kakourgos richt. Even later trekt ze naar Istanbul om een essentieel onderdeel van die boot (heel symbolisch een ‘drijf-stang’) op te pikken zodat er na de herstelling weer geld in het laatje kan komen. Want deurwaarders staan op de loer en armoede wenkt. Tijdens haar tocht zal Djam verschillende mensen ontmoeten en langzaam haar eigen weg zoeken.

Resultaat is een excentrieke, muzikale roadmovie die de Griekse economische malaise linkt aan rebetika, de ‘Griekse blues’ die ontstond uit een muzikale ontmoeting tussen Griekse en Turkse vluchtelingen aan het einde van de negentiende eeuw. Rebetika doorbreekt met zijn Turks en Grieks bloed letterlijk en figuurlijk grenzen. Door culturen te verstrengelen maar door ook nadrukkelijk te flirten met geestverruimende middelen die geassocieerd worden met creativiteit en vrijheid. De vrijheid waar Tony Gatlif al een oeuvre lang een ode aan brengt! Djam is dan ook een intense, warme en levenslustige film waar de middelpuntvliedende krachten overheersen en de toon vrolijk blijft ondanks de aanwezige donkere tijdsgeest. Het verhaal oogt rommelig maar de levenslust en de energie van Djam werken aanstekelijk.

Het thema migratie zit verankerd in de muziek maar duikt ook op wanneer Djam zich in Istanbul ontfermt over Avril, een Franse vrouw die vanuit Europa vertrokken was met het nobele plan vluchtelingen te helpen maar zelf op de dool raakt wanneer ze haar geld en papieren kwijtspeelt en vastgeraakt in een land waar ze niets van begrijpt. Samen gaan de jonge vrouwen op reis terug naar Griekenland en Lesbos. Een tocht vol nevenavonturen, bizarre ontmoetingen en hartstochtelijke muzikale intermezzo’s.

Zijsprongen die voor Gatlif cruciaal zijn. Want de filmmaker maakt segmenten die andere cineasten zouden schrappen tot de kern van Djam. Een verlaten van de traditionele narratieve paden als ode aan de vrijheid en een eerbetoon aan migranten die overleven in verwarrende, vermoeiende en (levens)bedreigende omstandigheden. Niet toevallig treden de twee reisgezellen ongewild in de voetsporen van vluchtelingen. Hun tocht zonder geld en papieren over de Turkse grens blijkt lang en vermoeiend te zijn. Gatlif onderstreept zo dat mensen niet zomaar de grens overgaan. Maar ook dat migratie (en muziek) verrijkende culturele ontmoetingen oplevert.

Djam is optimistisch en vrolijk maar heeft ook oog voor de donkere zijde van de vluchtelingen crisis. De route die Djam en Avril volgen wordt ook vaak gebruikt door Syrische vluchtelingen. Ze komen geen migranten tegen maar graffiti en opgestapelde reddingsvesten vormen stille getuigen van de tragedie. Maar dansen en zingen zorgt voor tegengif, muziek creëert solidariteit en samenhorigheid. Kortom, een warme band.

Tony Gatlif voelt zich ‘un exilé permanent‘, een permanente vluchteling. “Ik ben half zigeuner en half Algerijn,” vertelt de cineast aan Le Nouvel Observateur, “mijn vader deed niets, mijn oom stal auto’s en brommers, we leefden in een vrolijke, solidaire gemeenschap.” Migratie zit Gatlif in het bloed, hij wordt gedreven door de drang weg te gaan, te ontsnappen. “Het verlangen naar vrijheid dat daarmee verbonden zit in Djam,” stelt Gatlif, “er is geen morele les, alleen muziek en vrijheid.”

Vluchtelingen “nemen niets mee, behalve herinneringen en hun cultuur. Het land blijft achter. Wanneer de migrant zijn koffer neerzet duikt de nood op om zijn roots uit te drukken. Van dat moment hou ik.” Niemand is als filmmaker zo gepassioneerd door migratie als Tony Gatlif: “ik ben enkel geïnteresseerd in mensen die vertrekken door het raam wanneer de deur gesloten is.”

Styx: odyssee tussen leven en dood

Wolfgang Fischers open zee-thriller Styx volgt de veertigjarige Eerste Hulp-arts Rieke die haar druk bestaan inruilt voor een solozeiltocht. Vanaf het uiterste puntje van Europa vertrekt ze voor een eenzame, lange tocht richting een midden in de Atlantische Oceaan gelegen eiland. Onderweg belandt ze in een hevige storm. Daar komt Rieke zonder kleerscheuren door maar aan de horizon merkt ze een zwaar beschadigde boot vol vluchtelingen. Rieke meldt dit aan schepen in de buurt en aan de overheid maar reactie (lees: hulp) blijft uit. Erger nog, ze wordt gesommeerd zich afzijdig te houden wanneer ze niet zelf gepenaliseerd wil worden. Die harde boodschap is het startsein voor een gewetensonderzoek. Hoe kan je weigeren een morele keuze te maken? Hoe kan je je roeping als arts en je geweten als mens negeren?

“Styx is de rivier van de dood, de scheiding tussen de wereld van de levenden en die van de doden, tussen de bovenwereld van de onderwereld,” vertelt de Oostenrijkse cineast aan DeWereldMorgen.be, “het is ook de rivier waarin Achilles ondergedompeld werd, waarna niemand hem nog kon verslaan, en waar men tol moest betalen aan de veerman om over te varen. Terwijl de godin Styx de verpersoonlijking van de rivier was. Als filmtitel past Styx perfect bij het verhaal. Solozeilster Rieke gaat in haar eentje de rivier op en haar avontuur geeft aan wat dit betekent.”

Voor de regisseur was “het opzet van Styx een film te maken over de morele strijd die wij als westerlingen moeten voeren, over de keuzes die wij dienen te maken. Ik wou vragen stellen: Wie zijn we? Wie willen we zijn? Hoe moeten we omgaan met dilemma’s? Onze protagoniste is een sterke vrouw. Ze kan haar comfort zone verlaten, ze kan om met eenzaamheid, ze heeft de vaardigheden om in een vijandige wereld te overleven.”

De blik van Fischer is die van zijn protagoniste, “zo dwingen we de kijker om na te denken over haar zware emotionele ervaring en zich af te vragen: ‘Wat zou ik gedaan hebben in die situatie?’” Daarbij spelen twijfel en onzekerheid. Fischer vertaalt dit visueel door de zeilster afwisselend dichter bij en verder weg van het schip met vluchtelingen te laten gaan. “We zien haar nadenken,” zegt Fischer, “aarzelen. Daarom is er ook geen afleiding, geen alternatieve verhaallijn die ons een andere weg doet inslaan. We volgen haar gedachten en zien hoe ze de controle verliest. Als arts weet ze hoe ze moet helpen en is ze in staat om vooruit te denken. Maar zij kan niet voorkomen dat zij in het dilemma belandt dat al wat je doet tegelijk goed en slecht is.”

De regisseur koos bewust voor een speelfilm i.p.v. een documentaire: “Feiten en cijfers hebben niet zo’n sterke emotionele impact op mensen als betrokkenheid bij authentieke personages. Je leest de verhalen ook dagelijks in de krant maar toch dringt het amper door. Veel mensen bedankten me na het zien van de film: ‘Nu begrijp ik emotioneel wat er aan de hand is’, zeiden ze. Ik weet het, het is vreemd maar lezen dat 100 mensen stierven, zegt minder dan het gevoel krijgen dat je in een leven of dood situatie zit. Mensen willen niet kijken naar het lijden van anderen, ze willen hun ogen er voor sluiten. Nu sterven vluchtelingen niet meer op zee maar in de woestijnen en daar zijn geen kusten, geen camera’s, we weten niet wat er gebeurt. Zo lossen we problemen op: we sluiten de deur, schuiven het gordijn toe. Wanneer we er niet naar kijken is het opgelost. Maar we denken geen drie, vier stappen verder om na te denken over wat we echt kunnen doen.”

Styx is geen deprimerend didactisch werk maar een strakke, avontuurlijke en visueel indrukwekkende metaforische film die de kijker optimistisch maakt. Sleutel daarbij is een energieke protagoniste die uiteindelijk een morele keuze maakt en een trucje toepast om hulp af te dwingen. Een actie waarmee ze zichzelf in gevaar brengt en toch enkele mensen kan redden. “Dat is positief en hoopvol,” benadrukt Fischer, “ze vecht voor het leven, voor menselijkheid, omdat ze het niet kan laten gebeuren.”

Hij koos voor subtiliteit: “Dit onderwerp is zo fragiel, wordt zo vaak besproken in zwart-wit termen in de samenleving dat je voorzichtig moet zijn. Je moet heel precies te werk gaan, heel bewust zijn van wat je doet en rekening houden met de reactie van het publiek.” Styx situeert het conflict, de morele keuzes, in de geest van mensen en vermenselijkt vluchtelingen. “Dat deden we bewust,” aldus Fischer, “omdat in de media en de publieke opinie vluchtelingen geen menselijk gezicht krijgen maar herleid worden tot cijfers en een bedreiging terwijl de morele keuze buiten beeld blijft. Spijtig genoeg zal ik niet iedereen kunnen bereiken met Styx maar het is belangrijk dat een groot aantal mensen emotioneel betrokken geraakt bij een thema en bij mensen. Daarom is dit voor mij een urgente film.”

Transit: kafkaiaans vluchtelingen melodrama

Met zijn adaptatie van Anna Seghers gelijknamige roman uit 1944 versmelt Christian Petzold (die het werk van deze tijdens WO II naar Mexico gevluchtte Joodse en communistische schrijfster ontdekte dankzij zijn mentor Harun Farocki) het Duitse naziverleden met de actuele migratiecrisis om een even fascinerend als verontrustend verhaal te vertellen over vervolging, migratie, liefde en dood.

Transit speelt in Marseille waar in een onwerkelijk heden vluchtelingen uit heel Europa een plaatsje trachten te veroveren op een schip met bestemming Amerika. Een van hen is de Duitse Jood Georg, een man die ontsnapte uit een concentratiekamp en met de identiteit van een dode schrijver door de havenstad dwaalt. Om er verliefd te worden op de weduwe van de man wiens naam hij draagt en wiens visum hij hoopt te versieren. Marie van haar kant is wanhopig op zoek naar de geliefde zonder wie ze niet wil vertrekken.

Transit is een boeiend mix van melodrama en spookverhaal waarin het verharde politieke klimaat waarin de huidige vluchtelingencrisis speelt, verbonden wordt met de diaspora en de genocide daterend uit het Europese oorlogsverleden. Het woord ’transit’ verwijst naar een doorreisvisum en naar mensen die zich in een overgangssituatie bevinden. Een transitie van het ene continent naar het andere, van een universum in het teken van de dood naar een in het teken van het leven. “Cinema houdt van geesten,” zegt regisseur Christian Petzold in Film Comment, “misschien omdat het ook een ruimte ‘in transit’ is, een rijk waar wij kijkers tegelijk aanwezig en afwezig zijn.”

Petzold maakt geen historische maar een tijdloze film die wel verwijzingen inbouwt naar de geschiedenis (razzia’s, vluchtelingen die vastzitten in een havenstad) maar tijd en ruimte samenvouwt. We bevinden ons niet in de jaren veertig maar evenmin in 2019. De vluchtelingen van toen zijn niet die van nu, al zijn er duidelijke parallellen. En overeenkomsten in de emoties en de verlangens van de protagonisten. Waarbij de ambivalente Georg (nu eens een romantische held, dan weer een opportunistische overlever) niet aarzelt om van identiteit te wisselen, de schrijver Weidel in te ruilen voor het personage uit een manuscript dat hij in handen kreeg.

“Iedereen heeft een verhaal te vertellen” klinkt het wanneer lange rijen vluchtelingen aanschuiven voor een visum in het consulaat. Mensen vertellen verhalen in Transit omdat ze herinnerd willen worden maar ook omdat hun leven en identiteit zo makkelijk uitgewist kunnen worden. Ze willen leven en vluchten om te overleven.

Tweemaal wordt een vraag herhaald: “Wie is de eerste om te vergeten, hij die wordt achtergelaten of zij die hem verliet?” Volgens Marie zijn zij die achtergelaten worden de gelukkigen: “Zij hebben zeemzoete, triestige liedjes. Medelijden is hun deel. Niemand is bij mensen die weggaan.” Nadat ze haar echtgenoot verliet zoekt Marie hem obsessief. Deels uit zelfbehoud (het visum), deels uit schuldgevoelens en nood aan verzoening.

Haar zoektocht is tijdloos en speelt in een universeel niemandsland waar de ene migrant de andere verbergt. Na Petzolds Koude Oorlog drama Barbara (2012) en zijn post-WOII drama Phoenix (2014) is het tijdloze bezettingsverhaal Transit (2018) het sluitstuk van een trilogie die de Duitse cineast omschreef als ‘Liefde in tijden van onderdrukkende systemen’. Het werd een urgente film. “We leven in een Europa waar nationalisme opnieuw de kop op steekt,” vertelt Petzold aan Libération, “daarom wou ik niet terugkeren naar een veilige zone in het verleden via een historische film.” Het verhaal van migratie is verre van geschreven. Gelukkig leggen films als Djam, Styx en Transit een stukje van de puzzel. Met passie en empathie.

IVO DE KOCK

DJAM: Tony Gatlif, Frankrijk-Griekenland-Turkije – 2017 – 97′; met Daphne Patakia, Maryne Cayon, Simon Abkarian; scenario Tony Gatlif; fotografie Patrick Giringhelli; montage Monique Dartonne; dvd dis. Contact;

STYX: Wolfgang Fischer, D – Oost – 2018 – 94′; met Susanne Wolff, Gedeon Oduor Wekesa, Felicity Babao Alexander Beyer, Inga Birkenfeld; scenario Wolfgang Fischer & Ika Künzel; fotografie Benedict Neuenfels; montage Monika Willi; dvd dis. Imagine;

TRANSIT: Christian Petzold, Duitsland-Frankrijk – 2018 – 101′; met Paula Beer, Franz Rogowski, Godehard Giese, Liliean Batman, Maryam Zaree; scenario Christian Petzold & Anna Seghers, fotografie Hans From;, montage Bettina Böhler, dvd dis. Imagine.