Interview Arantxa Echevarria: “’Carmen & Lola’ is een gipsy verhaal van liefde en hoop”

Voor haar langspeelfilmdebuut Carmen & Lola koos de in Bilbao geboren Spaanse regisseur Arantxa Echevarría, die als kortfilmer een stevige reputatie opbouwde, ervoor om met niet-professionele acteurs uit de Roma gemeenschap te werken en een heel persoonlijk verhaal te vertellen. Een authentiek, intens en door flamenco zigeunermuziek gedragen ‘verboden liefde’ verhaal over de ontluikende relatie tussen graffitiartieste Lola en de streng traditioneel opgevoede Carmen. “De kracht van liefde overwint de angst om anders te zijn” stelt Echevarria.

“Het gaat niet over eten,” zegt Carmens moeder in het begin van de film, “er is meer in het leven, jongeren hebben een toekomst nodig.” Geeft u daarmee meteen de boodschap van Carmen & Lola mee?

Arantxa Echevarria: “Met de eerste filmbeelden tracht ik de personages en de locatie te situeren. Het gaat om de Roma gemeenschap in Spanje en vrouwen die hun identiteit en hun plaats zoeken. De boodschap is dat het soms moeilijk is om jezelf te zijn in je eigen cultuur, je eigen land. Je moet daarvoor vaak vechten, je moet strijd leveren voor je toekomst.”

Maatschappelijke druk

Kerk en traditie drukken hun stempel.

“Inderdaad. De Roma waren katholiek tot ze zo’n 40 jaar geleden Evangelisten werden. Daarbij voerden ze een strenge scheiding tussen mannen en vrouwen door, kozen ze voor een sterk patriarchale samenleving. De man kwam centraal te staan en vrouwen kregen een onderdanige, dienende rol. Zo zetten vrouwen een stap achteruit. Bovendien is er de druk om zich te conformeren aan de regels enorm in de Roma gemeenschap.”

De uitkijktoren die de wijk domineert lijkt wel symbolisch.

“Toen Franco een grote weg rond Madrid liet bouwen dwong hij velen te verhuizen naar deze wijk ten Noorden van Madrid. Maar hij was bang voor de gemeenschap en liet een toren bouwen van waaruit de politie iedereen in het oog hield. Momenteel wonen er door de woningsnood verschillende groepen en gemeenschappen, rijk en arm, samen. Het is een toren van Babel met een mix van talen, religies en culturen. Veel armoede ook en cynisch genoeg een fraai zicht op de skyline van het rijke Madrid.”

Carmen & Lola voelt als een film die u moest maken. Hoe persoonlijk is hij?

“Héél persoonlijk. Ik dacht aan mijn eerste liefde. Dat is heel universeel, iedereen herinnert zich zijn eerste liefde. Want die is zo intens, je gelooft dat je nooit nog zo zal liefhebben, dat het de liefde van je leven wordt. Later ontdek je dat het niet zo is maar op dat moment voelt het zo dramatisch en sterk aan. Daarnaast wou ik ook praten over vrouw zijn.

Ik ben 49 jaar oud en ik maak met Carmen & Lola mijn eerste film. Waarom? Volgens mij omdat ik een vrouw ben. Zeker in Spanje is het nog altijd zeer moeilijk om een vrouw te zijn. Het personage van Lola’s moeder Flor is gebaseerd op mijn eigen moeder, een vrouw die niet kan lezen of schrijven maar wel heel sterk is. Zij staat voor de vrouwelijke ervaring in Spanje en het besef dat vrouwen meer vrijheid en ruimte moeten krijgen om zich te ontwikkelen. Ik wou het nadrukkelijk hebben over de nood aan empowerment van vrouwen.”

Passie en pressie

Maar ook over liefde.

“Over de kracht van liefde, de angst om anders te zijn in een gemeenschap die dit afwijst en de moed die nodig is om deze gemeenschap te verlaten. Want dat is noodzakelijk wanneer het om een relatie met iemand van hetzelfde geslacht gaat.”

Het is tragisch dat lesbiennes die stap moeten zetten.

“Ook al omdat ze daarbij hun status verliezen. Wie de Roma gemeenschap verlaat moet buiten de gipsy wereld leven. De Roma leven al 600 jaar en zijn meer Spaans dan ik, want ik ben Baskisch, maar toch kennen we ze niet en leven er veel vooroordelen. Spanjaarden zijn heel racistisch waardoor het voor een gipsy moeilijk is om een job te vinden. Daarom is het niet gemakkelijk om ‘ja’ te zeggen tegen jezelf en ‘nee’ tegen je familie. Want buiten je gemeenschap is het als gipsy niet evident om te overleven.”

Discriminatie versterkt de taboes.

“Precies. Toen ik aan het scenario werkte trachtte ik lesbische gipsy’s te vinden maar omdat ze allemaal in de kast zitten lukte dat niet. Tot ik via het internet mijn project voorstelde op LGBT chat groepen. Zo kwam ik in contact met een 15-tal gipsy vrouwen die hun verhalen wilden delen. Ze spraken over hoe ze verplicht werden te huwen, hun stad moesten verlaten en soms zelf verminkt werden.”

Als straf?

“Ja, onder het motto dat ze geen gipsy meer konden zijn en dus niet langer mooi en vrouwelijk. Ze waren immers niet langer ‘een van ons’.”

Zoals de vader reageert ‘ik zal voor de volgende 110 jaar ontkennen dat je mijn dochter bent’.

“Wanneer Lola te horen krijgt dat ze weg moet gaan begrijpt ze het aanvankelijk niet. Ze is thuis in de wijk en heeft er familie. Elders zal ze heel eenzaam zijn. Maar met de uitspraak van haar vader wordt het duidelijk dat ze geen keuze heeft. Lesbianisme is een groot taboe in de Roma gemeenschap. Homoseksualiteit is erger voor een vrouw dan voor een man omdat men niet kan geloven dat het bestaat.”

Hoop en strijd

Waarom eindigt Carmen & Lola aan zee?

“Ik wou afsluiten met hoop. Ik ken te veel slecht eindigende verhalen met homoseksuele personages die zelfmoord plegen of gedood worden. Daarom die positieve boodschap: het leven is geweldig en wanneer je gelooft in jezelf kan je het halen. Hoe moeilijk het ook is. Een deprimerend slot zou de status quo versterken, jongeren aanzetten om vooral niets te doen. Dat wou ik niet.”

U werkt met niet-professionele acteurs.

“Die vond ik door vier jaar lang te zoeken. Maar om met hen op locatie te kunnen werken had ik gedoogsteun van de gemeenschap nodig. Daarom sprak ik met een gerespecteerde ouderling. Dat liep aanvankelijk moeilijk want hij wou een mannelijke contactpersoon. ‘Waar is je echtgenoot?’ vroeg hij me. Ik heb geen man dus ik moest een man optrommelen om deel te nemen aan het onderhoud. In gesprekken benadrukte ik dat ik ‘paya‘ (zoals gipsy’s blanke niet-gipsy’s noemen) was, dat mijn blik payo-centrisch zou zijn en dat ik geen ander verhaal wou vertellen.

De communicatie bleef stroef lopen en het duurde dan ook vier jaar voor we konden filmen. De casting was evenmin evident omdat veel vrouwen de rol van Lola niet wilden speelden uit angst zelf uitgestoten te worden. Het was ook niet evident om hen alles te laten doen. In Andalusië roken gipsy vrouwen in het bijzijn van mannen maar in Madrid worden rokende vrouwen uitgescholden. We moesten sommige scènes dan ook verschillende keren opnemen.”

Bewogen ontstaansgeschiedenis

Draaide de Roma-gemeenschap uiteindelijk bij?

“De reacties bleven uiterst negatief. De Roma vonden dat ik het recht niet had om deze film te maken. Voor hen bestaat homoseksualiteit niet, is het een ‘payo‘ uitvinding die de zuiverheid van hun ras bedreigt. Daarom was ik ook zo blij te zien dat toeschouwers de gevoelens van de twee vrouwen niet haatten en dat ze zelfs vergaten dat het vrouwen zijn. Dat was immers mijn opzet.”

Wanneer Lola’s moeder Carmens liefdesbrief ontdekt volgt een intense confrontatie. Hoe moeilijk was het om die te filmen?

“De opname gebeurde in een shot. Dat was nodig want het ging niet om professionele acteurs met een technische bagage. Ze moesten de scène emotioneel beleven. Zoals ze in het ware leven zouden doen. We gebruikten een truc. De actrice die Lola’s moeder speelt heeft geen dochter maar wel een zoon en we vroegen haar het gevoel op te roepen wanneer die zoon zou vertellen dat ze nooit kleinkinderen ging krijgen. Die pijn is immens voor een gipsy moeder en de gedachte eraan hielp de actrice.”

Beïnvloedden je acteurs ook het scenario?

“Ja, dat ging van de manier waarop ze bewegen en praten tot details. Zo stond in het script dat Carmens vader haar zonder eten naar haar kamer stuurt. ‘Dat zou ik nooit doen’ zei de acteur, ‘een gipsy zorgt er altijd eerst voor dat zijn kinderen eten hebben.’ Een andere keer belde een actrice die een belangrijke rol had dat ze de volgende dag niet kon komen. Haar man had ruzie gemaakt met een andere gipsy en werd van Madrid naar Sevilla gestuurd. Voor zes maanden! We moesten haar plots uit het verhaal schrappen. Dat gevaar loop je met niet-professionele acteurs.”

Hoe lang zat er tussen het idee voor de film en de eindafwerking?

“Een leven lang! Ik kreeg het idee in 2009 maar begon het pas in 2012 uit te werken en het duurde tot 2018 voor ie af was. Al die tijd was ik wel actief in de filmwereld want ik werk al sinds mijn achttiende in verschillende functies, van productie manager tot assistent regisseur, mee aan films. En ik draaide al een pak kortfilms.”

Ruimte voor vrouwelijke filmmakers

Als vrouw een eerste film gefinancierd krijgen was niet evident?

“Het was een mirakel! Ik probeerde eerst deel te nemen aan scenariowedstrijden. Daarna liep ik productiemaatschappijen en TV-zenders plat met mijn verhaal. ‘Dit is mijn eerste film, ik ben een vrouw en wil een liefdesverhaal vertellen over twee gipsy’s gespeeld door niet-professionele acteurs’. Het antwoord was simpel ‘Daar is de deur’. Maar ik kreeg een overheidssubsidie en ik had geluk met Orange waar de CEO een fan is van auteurcinema. Hij kende zelfs mijn kortfilms, vond het scenario sterk en beloofde mee financiering te zoeken. Dat was een onverwachte meevaller.

Maar ik had graag meer geld gehad om langer op bepaalde scènes te kunnen werken. Ik kon maar vijf weken draaien en met zoveel niet-professionele Roma acteurs was dat allesbehalve ideaal. Vooral omdat ze sterke en moeilijke emoties moeten uitdrukken en niet kunnen terugvallen op technische bagage of ervaring. Na sommige scènes waren ze zo uitgeput dat ze niet verder konden. Terwijl we verder moesten. Neem nu de laatste scène. Die vraagt veel energie. Ze vechten, huilen. Moreno Borja, die Paco speelt, viel flauw van de spanning. Omdat hij geen acteur is kon hij de emoties niet spelen maar moest hij ze voelen en dat was bijzonder intens.”

Lola’s graffiti zijn belangrijk.

“Ik wou dat ze over meer nadacht dan over kleren en juwelen. Lola heeft iets te zeggen, ze drukt dingen uit die ze niet kan of mag zeggen door op de muren te schilderen. Haar graffiti weerspiegelen haar persoonlijkheid en haar verborgen seksuele gevoelens. In haar eigen buurt en zichtbaar voor haar eigen gemeenschap.”

Haar vrije expressie leidt wel tot een conflict.

“Het levert haar vrijheid maar ook bestraffing op. Dat is ook het gevolg van verliefdheid: je denkt alleen aan liefde en je geliefde en vergeet dat er een wereld is die toekijkt. Die naïviteit was belangrijk. Het herinnerde me aan mijn eigen eerste liefde. Er is geen seksualiteit in de film omdat ik het gevoel wou van een periode waar zoeken en onhandigheid overheersten. Bovendien worstelen de personages eerst en vooral met hun gevoelens, het feit dat ze anders zijn. De seksualiteit komt later.”

Patriarchale samenleving

Je focust op blikken, op kijken.

“Ik wou tonen dat het in de gipsy gemeenschap belangrijk is wat mensen denken over jou. Iedereen houdt iedereen in het oog. Het is oké om gay te zijn wanneer niemand het weet, wanneer de familie je in de kast kan houden. Maar wanneer je je echte emoties uit bots je met iedereen. Wanneer gipsy meisjes lesbisch zijn is het altijd de fout van de moeder.

In de Roma gemeenschap is de man baas en zijn vrouwen verantwoordelijk voor de opvoeding van meisjes. Het is een systeem van controle en onderdrukking. Lola’s moeder is rebels maar benadrukt dat ze het ‘geheim’ moet vertellen aan haar man omdat ze beiden gedood worden wanneer hij het van iemand anders moet vernemen. Dat ervaren Roma als vernederend.”

Vrouwen hebben het bijzonder moeilijk in de Roma gemeenschap.

“Meisjes hebben een kortstondige adolescentie. Vanaf hun twaalf jaar is hun bestaan erg geseksualiseerd: ze worden mooi gemaakt, gebruiken lippenstift, spelen moeder in rollenspellen,… Dan ontmoeten ze een jongen die ze wel leuk vinden en uit angst voor een verlies van maagdelijkheid én roddels wordt er meteen een verloving aan gekoppeld. Daardoor studeren meisjes niet en belanden ze in een sociale gevangenis.

Wanneer je je homoseksualiteit wil beleven moet je je familie en gemeenschap opgeven. Maar in de racistische wereld van de payos ben je niet welkom. Meisjes worden zo gedwongen te kiezen tussen hun seksualiteit en hun leven. Meestal kiezen ze ervoor om hun homoseksualiteit verborgen te houden. Wie genoeg lef heeft gaat weg maar betaalt daarvoor wel een prijs. Toch geeft Carmen & Lola aan dat er hoop is. En dat liefde mooi is.”

IVO DE KOCK

(Interview verschenen bij DeWereldMorgen.be, 19 juni 2019)

Interview Gent, 15 oktober 2018

CARMEN & LOLA: Arantxa Echevarria; Sp – 2018 – 103′; met Rosy Rodriguez, Zaira Morales, Moreno Borja, Rafaela Leon, Carolina Yuste; scenario Arantxa Echevarria; fotografie Pilar Sánchez Díaz; muziek Nina Aranda; montage Renato Sanjuán; dis. Cherry Pickers, release 19 juni 2019.