Pawel Pawlikovski’s Cold War: Een koel ogend maar warm aanvoelend amour fou verhaal
Na het Oscar- en arthouse succes van Ida pakt de in Polen geboren regisseur Pawl Pawlikowski andermaal uit met een van tragiek doordrongen zwart-wit drama verankerd in zijn geboorteland. Cannes en Gent winnaar Cold War is een gestileerde en muzikale romantische film die een amour fou geschiedenis situeert in het verscheurde Europa van de 20ste eeuw.
Toen Pawel Pawlikowski (° 1957) Cold War voorstelde beklaagde hij zich erover dat zijn met de Oscar voor beste buitenlandse film bekroonde Ida door de Poolse overheid (en de rechtse regering in het bijzonder) op een zwarte lijst was gezet waardoor Poolse culturele organisaties de film over een novice die ontdekt dat ze Joodse roots heeft wereldwijd boycotte. Zuur voor een filmmaker die met zijn recentste twee films terugkeert naar de cultuur en de geschiedenis van zijn vaderland.
“Ik heb een complex parcours afgelegd,” zegt Pawlikowski in een interview op de dvd van Ida, “Ik maak documentaires (Serbian Epics), films in het Verenigd Koninkrijk (My Summer of Love, Last Resort) en Frankrijk (La femme du Vème) maar nu ben ik op een leeftijd gekomen waarop ik wil teruggrijpen naar wat ik ken. Naar plaatsen en naar dingen uit mijn jeugd. Teruggaan naar het Polen van de sixties voor Ida is teruggaan naar toen ik vijf was. Mijn kinderen worden groot, gaan het huis uit. Ik ben vrij om te doen wat ik wil.”
Pawlikowski had “zin om een film te draaien in Polen, over een tijdperk dat me interesseert. Ik wou Ida maken zonder ook maar de minste commerciële druk. Als je een film draait in het Pools sluit je al 95% van de markt uit. Je creëert geen verwachtingen dus kun je doen wat je wil. Ik kon een film maken met de mensen die ik koos en filmen zoals ik het wou.” Dat impliceerde filmen in zwart-wit. “Ik wist niet goed wat de juiste kleurtinten waren,” herhaalde de cineast ook bij Cold War, “in tegenstelling tot de Verenigde Staten was Polen in de jaren vijftig en zestig niet vervuld met kleur. De kleur in Polen was niet te beschrijven. Een beetje grijs, bruin en groen.” Zwart-wit, en een bij momenten contrastrijk zwart-wit, was dramatisch de beste keuze.
“Ik zie film niet zozeer als een medium om te gaan debatteren,” stelde Pawlikowski, “in dit geval wilde ik dat Ida zijn eigen verhaal zou vertellen en een beetje boven de aarde zou zweven. De context is uiteraard historisch diepgeworteld en het is geweldig dat die op verschillende manieren doorklinkt. Maar er worden geen rekeningen vereffend of het is geen poging om te beschuldigen.” Met een zelfde insteek focust de filmmaker nu, na de jaren zestig, op de fifties en de Koude Oorlog in Cold War.
De film start in het communistische Polen van 1949 en vertelt het gedoemde liefdesverhaal van Zula en Wiktor. De laatste is musicoloog en belast met het selecteren van de beste jonge zang- en danstalenten om een gezelschap samen te stellen dat kan fungeren als culturele vitrine van Polen in het buitenland. Hij cast onder meer Zula, een getalenteerde maar vooral krachtige en wispelturige jonge vrouw, en start een relatie met haar. Geheim blijft die relatie in een omgeving waar informatie macht is niet lang. Het maakt er hun liefde niet minder intens, gepassioneerd en complex om.
Twee jaar later, wanneer Zula is met populaire liedjes uitgegroeid tot een ster en het gezelschap zijn propagandistisch repertoire in ganse Oostblok opvoert, vlucht Wiktor vanuit Berlijn naar Parijs om daar in muziekkringen een bohémien leven te leiden. Zonder Zula die besloten heeft om haar geliefde niet te volgen. De volgende jaren wisselen de korte ontmoetingen tussen beiden zich af (ellipsen zorgen voor stevige tijdsprongen) tot ze een korte tijd samenleven in Parijs.
Een gelukkig, harmonieus bestaan zit er echter niet in. Wiktor blijft te besluiteloos en Zula te compromisloos (ze wil haar talent niet opofferen onder commerciële dwang). Waarop Wiktor dan maar terugkeert naar Polen, ondanks de gevaren die daaraan verbonden zijn. Maar eigenlijk voelen de geliefden zich nergens goed. In het Oosten bestaat geen vrijheid en in het Westen regeert het geld. Hun liefde is sterk en oneindig maar hun bestaan in een verscheurd Europa is uitzichtloos. Hun ‘vlucht’ loopt dan ook via een vervallen kerk en eindigt bij een kruispunt en een levensboom. Buiten beeld.
Dat Cold War in Gent de Grand Prix in de wacht sleepte is heel passend gezien de aandacht die Film Fest Gent besteedt aan muziek. Want zoals de aan Télérama verbonden criticus Pierre Murat stelt “muziek zit dus in de kern van Cold War. Haar rol is bijna even belangrijk als die van de hoofdpersonages.” Pawlikowski omschrijft zich in de making of als “een mislukte muzikant, fotograaf en schrijver. Regisseren is het resultaat van m’n mislukkingen. Ik heb altijd van muziek gehouden. Dat vind ik ook leuk in films. Niet filmmuziek zelf, maar de manier waarop muziek in films wordt verwerkt.”
Voor Cold War wou hij Poolse folkmuziek gebruiken: “De typische muziek van het platteland die de personages ontdekken. Om dan te zien hoe het evolueert naar iets wat in het Engels ‘fakelore‘ heet. Dat is onechte folklore. Als kind vond ik het vreselijk, maar het is me altijd bijgebleven. Toen ik ouder werd begon ik de liedjes meer te waarderen. Ook de oorsprong van die muziekstijl. Ik heb onderzoek gedaan naar die folkgroepen, Mazowsze, en onze Mazurek is een echo van Mazowsze. Dan evolueren ze naar jazzy chansons en nog heel wat andere dingen. De personages evolueren in de film maar de muziek ook.”
Pierre Murat onderstreept in zijn analyse dat “de politieke macht wordt aangeklaagd via de muziek. In het begin zoekt de groep populaire liedjes om de geschiedenis van Polen te laten voortleven. Ze luisteren en kiezen liedjes met dat in het achterhoofd. Op een bepaald moment zien we hoe snel de communistische macht dat kon laten ontsporen. Er is een prachtige scène waar het koor blijft zingen en dan zien we in de achtergrond het portret van Stalin verschijnen. Een walgelijke figuur maar hij onderdrukte ook de kunstvormen. Hiermee toont hij hoe artiesten toen werden onderdrukt door de dictatuur, soms ook met geweld. Er waren ook kampen voor dissidenten.”
Toch wordt het westen niet afgebeeld als het paradijs in Cold War maar als een plek waar je gemakkelijk je ziel kan verliezen. “De artiest staat voor een dilemma,” stelt Murat, “in het oosten is er de politiek en in het westen is er de ongevoeligheid.” Illustratief is de scène waarin Wiktor een in het Frans een jazzliedje zingende Zula brutaal onderbreekt door te zeggen dat het nummer ‘vals’ is.
Ook Pawlikowski kreeg, naast tonnen lof, van sommige critici het verwijt dat Cold War onecht, academisch en koel was. Anderen bespeurden een puriteins anti-commpunisme. En toegegeven, zelf hadden we bij een eerste visie bedenkingen. Misschien is Cold War wat te perfect, te glad, te briljant opperden we toen de vraag kwam waarom deze indrukwekkende film ons niet echt enthousiast maakte. En we niet warm werden van de protagonisten en hun amoureuze avonturen. Een film voor het brein en niet voor het hart, ondanks de romantische thematiek en de nostalgisch-melancholische toon.
Maar deze betoverende film herbekijken op Blu-ray hielp om alsnog in de ban te geraken van de stijl en esthetiek van Pawlikowski. De sleutel is het persoonlijke karakter van de film. “Ik vertel het verhaal van twee personages die me interesseren,” zegt de regisseur, “ze lijken op mij en op mensen die ik ken in zo’n relatie. Alleen speelt het zich in het verleden af. Die wereld zit vol nostalgie. Voor veel mensen was het een vreselijke periode, maar als je erop terugkijkt hadden ze een tragische kant. Ze moesten duidelijke beslissingen nemen en dat spreekt me wel aan.”
Pawlikowski droeg Cold War op aan zijn ouders en liet zich ontvallen dat hij een film wilde maken “over de sentimentele rotzooi waaruit hun leven bestond. Ze vonden elkaar, werden verliefd, verlieten elkaar,… Zo ging het enkele jaren.” Dat fatale amour fou gegeven injecteerde de cineast in het verhaal van Zula en Wiktor en dat maakt de film eerder passioneel dan sentimenteel. De kracht van sterke liefde vormt de motor van het verhaal. Alleen wordt die liefde niet fysiek en expliciet in beeld gebracht waardoor de film koel lijkt. Eigenlijk volgt de filmmaker zijn protagonisten die wel liefde voelen (voor elkaar) maar dat o zo moeilijk kunnen uiten. Ze ontkennen de liefde zelfs maar die negatie is eigenlijk een bevestiging.
In een van de mooiste en meest tragische scènes neemt Wiktor afscheid van Zula om even later zwijgzaam naast zijn Parijse partner in bed te gaan liggen. “Ben je naar de hoeren geweest?” krijgt Wiktor te horen. “Daar heb ik onvoldoende geld voor” antwoordt hij, “ik was bij de vrouw van mijn leven.” Woorden die hij niet in de mond kan nemen in het bijzijn van Zula maar wel in haar afwezigheid. Passie moet je voelen bij de personages van Pawlikowski, je moet gevoelens lezen uit hun lichaamstaal en opmaken uit hun parcours (lees: het verhaal).
Daar waar in de meeste romantische verhalen de emoties, de passie, uitvergroot worden weigert Pawlikowski te werken met overdrijvingen, met accentueringen. Hij houdt van understatements. Van personages die eerder passie uitstralen dan uiten. Bij wie actie luider spreekt dan woorden. Daardoor lijkt het er allemaal wat koeltjes en academisch aan toe te gaan.
“Ik wil dat kijkers de wereld van de film binnengaan en daar blijven,” zei de regisseur n.a.v. Ida, “dat ze in het moment zitten, dingen ontdekken, zich erdoor laten raken. Ik wil ze niet dwingen om iets te concluderen maar ze aanzetten tot nadenken. Ik suggereer zo veel mogelijk door zo weinig mogelijk te laten zien.” Een uitspraak die hij voor Cold War kan herhalen en waar we ons in kunnen vinden. Dit is een film die bij elke visie sterker wordt en waarvan de emoties tijdens het kijken onder je huid kruipen en blijven nazinderen. Indrukwekkend. Hartverwarmend.
IVO DE KOCK
COLD WAR: regie: Pawel Pawlikowski, Pol – UK – F 2018, 89′; met Joanna Kulig, Tomasz Kot, Jeanne Balibar, Cédric Kahn; extra’s: analyse Pierre Murat, making of; FILM: **** / EXTRA’S: ***; distributie: Cinéart.
