Billy Wilders Witness for the Prosecution: Mise-en-scène en illusies in de rechtbank
Net na zijn Ernst Lubitsch hommage Love in the afternoon en juist voor zijn hit Some Like it Hot draaide Billy Wilder in 1957 een lichtvoetige Agatha Christie adaptatie. Witness for the Prosecution is een pareltje van mise-en-scène en balanceert als rechtbankmysterie op de grens van komedie en drama. Charles Laughton en Marlene Dietrich schitteren.
In de documentaire ‘Portrait d’un homme à 60% parfait-Billy Wilder’ (regie: Annie Tresgot en Michel Ciment), een van de extra’s op de puike Franse Blu-ray editie van Witness for the Prosecution (met de gerestaureerde film in originele versie), tracht Ciment Billy Wilder te destabiliseren door hem te confronteren met de slechte ontvangst van films zoals The Emperor Waltz, The Spirit of St. Louis en Witness for the Prosecution. “Je Coca-Cola satire One, Two, Three werd zelfs zowel door rechts als door links bekritiseerd” klinkt het bij Ciment. “Is dat niet fantastisch,” reageert een in een hangmat liggende Wilder stoïcijns, “ik hou ervan om iedereen te irriteren. Ze wilden me beiden in cellofaan rollen, tegen een muur zetten en executeren, de kapitalisten en de communisten, I love it!”
Quizzers weten het: Witness for the Prosecution wordt vaak aan Alfred Hitchcock toegeschreven. De erg Britse sfeer van Agatha Christie verfilming, de donkere ondertoon van het rechtbankmysterie, het thema van de valselijk beschuldigde onschuldige (wat een vals spoor blijkt te zijn), objecten die een dramatische functie krijgen (zoals een monocle gebruikt om leugenaars te ontmaskeren), het werken met suspense en plot twists,… Dat alles heeft inderdaad iets Hitchcockiaans.
Maar Witness for the Prosecution is wel degelijk een Billy Wilder film. De merk je aan ‘The Wilder Mensch‘: Elsa Lanchester geeft met haar Miss Plimsoll, een verpleegster die de pillenslikkende advocaat Sir Wilfrid van de drank en sigaren moet houden, een komische draai aan het levenskrachtig en optimistische personage dat de rode draad door Wilders oeuvre vormt. Je ziet het ook aan de door Wilder (die samen met Harry Kurnitz het scenario schreef) toegevoegde puntige dialogen, bijvoorbeeld wanneer de beschuldigde zegt dat hij het slachtoffer ontmoette toen ze een hoed aan het kopen was en Sir Wilfrid zich laat ontvallen “I’m constantly surprised that women’s hats don’t provoke more murders.” Verder drukt Wilder zijn stempel op het heel theatraal gegeven (de film speelt zich af in gesloten ruimtes: het bureau van de advocaat, zijn auto en de rechtbank) door ‘spel’ en ‘mise-en-scène’ elementen te benadrukken.
De centrale figuur van Witness for the Prosecution is Sir Wilfrid Robarts, een ouder wordende Londense advocaat die na een hartinfarct van zijn arts het verbod heeft gekregen te werken, drinken en roken. Hem daar aan houden is de missie van verpleegster Miss Plimsol. Om aan de verveling en het keurslijf te ontsnappen neemt Sir Wilfrid de verdediging op zich van ex-piloot Leonard Vole, beschuldigd van moord op een oude rijke vrouw, Mrs French, die hem in haar testament aanwijst als belangrijkste erfgenaam.
De bewijzen stapelen zich op tegen Vole en de enige getuige die hem kan vrijpleiten, zijn Duitse echtgenote Christine, slooft zich bizar genoeg net uit om hem in de wind te zetten. De jury zou hem ongetwijfeld hebben veroordeeld mocht er niet in laatste een mysterieuze vrouwelijke getuige opduiken die bewijsmateriaal levert dat Christine met een geliefde een complot heeft gesmeed tegen haar man. Door deze coup de théâtre volgt de vrijspraak maar dit blijkt niet de enige verrassing waardoor een verbaasde Sir Wilfrid verplicht wordt zijn advocatencarrière verder te zetten. Ditmaal gesteund door zijn verpleegster (leuk detail: actrice Elsa Lanchester was de echtgenote van Charles Laughton, de legendarische acteur en regisseur van cultklassieker The Night of the Hunter).
Witness for the Prosecution is ook een boek en een theaterstuk maar volgens Wilder “was het onderwerp beter geschikt voor film. Het mysterie en suspense werken beter op het witte scherm dan op het toneel. Dankzij de montage want op de planken blijft een drie-akter beperkt tot drie lange sequenties. Fysieke zaken, zoals iemand die sterft of de aanwezigheid van een pistool, worden daardoor moeilijk.” Ook dankzij het decor ontworpen door Alexandre Trauner wist Wilder het theatrale heel filmisch te vertalen. Zo versterkt de ruimte het drama en kan Wilder perfect focussen op details: brieven die verborgen worden, een thermos met niet zo onschuldige inhoud, de reacties van het publiek. Dat doet hij met close-ups en met deep focus opnamen die de personages op dramatische wijze situeren in de ruimte.
Buitengewoon briljant is de scène in het begin van de film wanneer Sir Wilfrid zijn zetellift op en neer de trap laat gaan. Hij twijfelt tussen zich terugtrekken uit de rechtszaak en gaan rusten in zijn kamer of zijn medewerker gaan helpen en zijn vertrouwde werk te hervatten. In een gesprek met collega Mathieu Macheret spreekt journalist Frédéric Mercier over “twee werelden die tegenover elkaar komen te staan: de veilige wereld boven met de strikte verpleegster en de opwindende wereld beneden met een uitdagende job, sigaren en drank.” Het is geen toeval dat deze visuele metafoor bedacht is door Wilder. Schrijfster Agatha Christie was goed in raadsels en plotontwikkeling maar minder sterk in beeldspraak, socio-economische context, psychologie en karakterisering van personages.
De twee Franse critici spreken overigens met aanstekelijk enthousiasme over Billy Wilder en de vaak over het hoofd geziene kwaliteiten van Witness for the Prosecution. Zo hebben ze het over “la mise-en-scène de la parole”, de langzame opbouw van suspense, de knipogen naar Wilders A Foreign Affair (met Dietrich in gelijkaardige scènes) en Henry Kings Jesse James (Tyrone Power kijkt in een bioscoop naar de western waarin hij Jesse James vertolkte), Marlene Dietrich die speelt met haar vamp imago (“ze speelt verschillende rollen in de film, tot we niet meer weten wie ze is”), de plot die draait rond illusie, personages die acteurs zijn of blijken te zijn, het spel met controle en controleverlies.
Cruciaal is de vaststelling dat er plotkronkels zijn maar dat elke twist verbonden is met de personages en een emotionele impact heeft. Zo ontmaskert de manipulatrice die plots de controle verliest, vooral zichzelf. Een femme fatale blijkt zo plots een naïeve romantische heldin. De boodschap is duidelijk: de mens kan nooit alles controleren en pogingen daartoe wreken zich. Omdat er altijd iets en iemand is die aan iedereen ontsnapt. Dat is het noodlot, of zoals Billy Wilder reeds in Double Indemnity, Ace in the Hole, Stalag 17, The Fortune Cookie, Irma la douce, The Apartment, Kiss, Me Stupid en The Front Page benadrukte: de absurditeit van het leven. De mens mag dan God willen spelen, de realiteit haalt hem altijd van zijn voetstuk.
Wilder zorgt ervoor dat de kijker eenzelfde avontuur doormaakt in Witness for the Prosecution. We denken eerst alles te weten, dan beginnen we overal aan te twijfelen en stellen we ook onze eerste interpretatie in vraag. Waardoor we opnieuw op zoek moeten naar zingeving. Een moeilijke en soms ook vruchteloze onderneming. Niets is immers wat het lijkt.
Dat is de frustratie van advocaat Sir Wilfrid. “The question is, Frau Helm, were you lying then, are you lying now, or are you not in fact a chronic and habitual LIAR!” roept hij vertwijfeld uit wanneer Christine nog maar eens haar verhaal verandert (lees: aanpast aan de omstangidheden). Maar in die woede en frustratie schuilt ook opwinding. Leven. Energie. Daarom verlaat Sir Wilfrid met de glimlach de rechtszaal (ondanks de tragiek) en blijft de kijker glimlachend kijken naar de aftiteling. Zelfs een vaak als ‘mindere Billy Wilder’ beschouwde film blijft grote cinema. En een brok plezier.
IVO DE KOCK
WITNESS FOR THE PROSECUTION: regie: Billy Wilder, USA 1957, 116′; met Tyrone Power, Marlene Dietrich, Charles Laughton, Elsa Lanchester, John Williams; extra’s: documentaire ‘Portrait d’un homme à 60% parfait’, gesprek Mathieu Macheret & Frédéric Mercier, boekje; FILM: **** / EXTRA’S: ****; distributie: Rimini Editions.
