Costa-Gavras: Verteller van urgente verhalen

Ondanks de wereldwijde bekroningen voor films zoals Z en Missing en het respect van zijn collega’s is Costa-Gavras een door filmliefhebbers ondergewaardeerd cineast. De publicatie van zijn autobiografie ‘Va où il est impossible d’aller’ en de release van twee Blu-ray boxen, met zijn 18 (gerestaureerde) films, opent het pad naar de herwaardering.

“Het is vreemd om twintig jaar werk gebundeld te zien in één doosje,” zegt Costa-Gavras (° 1933) wanneer Edwy Plenel hem de box COSTA-GAVRAS: INTÉGRALE VOL. 1 / 1965-1983 toont in de docu ‘Le Raconteur 2’, “maar ik ben blij dat men zo mijn films kan ontdekken. Hopelijk samen met anderen want film is een spektakel dat best door verschillende mensen tegelijk wordt bekeken. Zo ontstaat er achteraf een gemeenschap van cinefielen.” Een verwijzing naar de ‘familie’ die zich vormde toen de Griekse immigrant Costa-Gavras (“mijn leven in Frankrijk begon op 5 oktober 1955” lezen we in zijn autobiografie) als student de Parijse Cinématheque frequenteerde.

Het begrip ‘familie’ bleef belangrijk in zijn carrière als filmmaker en geraakte verstrengeld met begrippen als gemeenschap, solidariteit en engagement. Daarom tilt Costa-Gavras, die in 2012 zijn laatste film (Le Capital) uitbracht maar momenteel werkt aan de Yanis Varoufakis adaptatie Adults in the room, zo zwaar aan het door het neo-liberalisme gestimuleerde narcisme en egocentrisme: “Gekleefd aan hun smartphones leven mensen geïsoleerd,” stelt hij, “die nieuwe vorm van sociaal isolement vloeit voort uit twee dingen: geld en succes, beiden verbonden met een desinteresse voor politiek. Geld werd onze nieuwe religie. Niets isoleert meer dan geld. Men denkt alleen aan zichzelf en zijn familie, het is ‘ieder voor zich’ geworden.”

Volgens Costa-Gavras leefde die reflex niet zo sterk voor het vallen van de Berlijnse muur in 1989, “toen twee blokken elkaar angst aanjoegen. Na de ineenstorting van het communisme nam een agressief kapitalisme de bovenhand. Wat leidde tot zowel een grotere groep armen als een grotere groep rijken. Terwijl ook de kloof tussen beiden groeide.” Dit keerpunt levert twee fases op die samenvallen met de boxen COSTA-GAVRAS: INTÉGRALE VOL. 1 en COSTA-GAVRAS: INTÉGRALE VOL. 2 . Al loopt er ook een rode draad door het oeuvre van de met een Oscar (Z), een Gouden Palm (Missing), een Gouden Beer (Music Box) en een César (Amen!) bekroonde cineast. Met name het humanisme, de empathie en het sociaal engagement die de ‘verteller’ van ‘politieke fictie’ drijft om toeschouwers aan te zetten tot nadenken en begrip. Tot inzichten en tolerantie.

“Alle films zijn politiek”

“Als filmmaker moet je eerst en vooral jezelf zijn, goede cinema is immers altijd persoonlijk,” vertelt Costa-Gavras aan Plenel, “je moet doen wat je het diepst raakt en spreken over wat er gebeurt in de wereld. Empathie is onmisbaar, net als persoonlijkheid. Daarnaast moet je strijden om je vrijheid te bewaren. Die kan immers gemakkelijk gefnuikt worden.” Voor hem is “cinema een verhaal dat verteld wordt. Wanneer je in een groep mensen samen bent, vertelt iemand een verhaal waar anderen naar luisteren.” Een ‘raconteur‘ is “iemand die een verhaal wil vertellen dat aanzet tot nadenken, tot reageren.”

Zelf reageerde hij op onrecht, onderdrukking en repressie. Dat dreef Costa-Gavras tot het fileren van totalitaire regimes, zowel rechtse (Z) als linkse (L’Aveu), en het aanklagen van westerse betrokkenheid bij dictaturen (Etat de siège, Missing), de onmenselijkheid van de immigatiepolitiek (Eden à l’ouest), racisme (Hanna K., Betrayed), mediaterreur (La Petite Apocalypse, Mad City) en neoliberalisme (Le Couperet, Le Capital). Zonder dat hij pamfletten afleverde want het ging hem om de ervaringen van buitenbeentjes. Van de onderzoeksrechter in Z over het dwarsliggende jurylid in Section Spéciale en de wanhopige vader in Missing tot de Jezuïet die de kerk een geweten wil schoppen in Amen. Repressie, collaboratie, staatsgreep, vernietigingskampen; de grote thema’s werden niet gemeden maar “telkens bekeek ik het via de personages en hun reacties.”

Het eerste deel van Costa-Gavras’ oeuvre, gebundeld in volume 1 van de Arte Blu-ray collectie, ademt de geest van mei ’68 uit. Costa-Gavras begon, na een opleiding als regie-assistent, te regisseren toen de Nouvelle Vague op zijn laatste benen liep. Zijn eerste films, misdaadthriller Compartiment Tueurs (1965) en oorlogsfilm Un Homme de Trop (1966), leken genreoefeningen. Maar wie ze nu (her)bekijkt merkt dat ze het Costa-Gavras DNA bezitten. De verhalen draaien rond macht en de link tussen geweld en zowel orde als chaos terwijl heilige huisjes (de heroïek van respectievelijk politie en verzet) sneuvelen.

Onder invloed van Pontecorvo’s The Battle of Algiers en de ’68 revolte koos Costa-Gavras vanaf zijn derde film, Z (1969), resoluut voor ‘politieke fictie’. Al weigert hij het etiket ‘politiek filmer’. Costa-Gavras stelt dat hij verhalen vertelt en geen boodschappen verspreidt terwijl hij nadrukkelijk kiest voor populaire (lees: toegankelijke en ondogmatische) cinema. “Alle films zijn politiek,” stelt hij,”en elke film kan politiek geanalyseerd worden.” Maar “cinema is zowel een wapen in een ideologische strijd als een voorbeeld van hoe de tegenstelling tussen elitaire kunst en massacultuur kan worden opgeheven.”

Ondanks zijn imago van links cineast wou Costa-Gavras nooit ‘preken voor eigen (progressieve) kerk’. Sterker nog, doordat hij zijn kritiek op niets of niemand spaarde en opteerde voor op catharsis gericht entertainment werd hij door links én rechts vaak zwaar onder vuur genomen. En niet enkel omdat hij de uitzonderingsrechtbanken van het Vichy regime viseerde in Section Spéciale (1975), stalinistische schijnprocessen aan de kaak stelde in L’Aveu (1970) of politieke moorden belichtte in Etat de Siège (1972) en Missing (1982). Vooral het feit dat hij de tegenstelling tussen links en rechts ook inschreef in zijn verhalen, en zijn protagonisten als slachtoffers van die clash presenteerde, riep ergernis op. Costa-Gavras haalde de schouders op. Hij hield de wereld een spiegel voor en wees op de tijdsgeest. De tegenstelling links-rechts verdween in het tweede van zijn carrière toen de polarisering rijk versus arm, machthebbers versus burgers, relevanter werd. “Agressief kapitalisme geeft de toon aan,” aldus Costa-Gavras, “we leven niet in Disneyland. We leven in een harde realiteit, in een tragische wereld.”

“De waarheid is revolutionair”

Voor Costa-Gavras is politieke cinema niet noodzakelijk militant en spektakel absoluut niet de vijand: “Molière en Shakespeare creëerden ook spektakel terwijl de oude Grieken het theatraal spektakel hebben uitgevonden. Ze behandelden samenlevingsproblemen via een tragedie.” Zelf gebruikt hij spektakel om “mensen te raken die anders niet aangesproken zouden worden. Ik hoop dat ze achteraf gaan nadenken en zich engageren.” Dat gebeurde heel nadrukkelijk in L’Aveu, een film over de leugens en misdaden van het stalinisme op een moment dat dergelijke kritiek voor een deel van links ‘not done‘ was. Terwijl Etat de Siège de Amerikaanse bemoeienissen in Latijns-Amerika op de agenda plaatste. Dat herhaalt Costa-Gavras in Missing, met dat verschil dat de (conservatieve) vader die samen met zijn schoondochter op zoek gaat naar zijn tijdens de staatsgreep van Pinochet verdwenen zoon merkt dat zijn ‘geloof’ in een zeker wereldbeeld gaat wankelen.

Stuk voor stuk urgente verhalen die niet verteld worden in karikaturaal zwart-wit. De personages van Costa-Gavras zijn complexe slachtoffers van een spiraal van machtsmisbruik en geweld. Actie is gedrenkt in een fataliteit die de ‘schuld’ verlegt van de personages naar het systeem, van het individu naar de structuren. De vijand is geen sadist of geweldenaar maar de ‘raison d’état‘ waarachter men zich in Z, L’Aveu, Etat de Siège, Missing en Hanna K. (1983) verschuilt. Zo lijkt de Amerikaanse functionaris in Etat de Siège eerst een slachtoffer (we zien eerst zijn lijk) waarna hij niet zo onschuldig blijkt om te eindigen als speelbal van hogere machten en een geweldlogica. “We voerden geen moreel discours” benadrukt scenarist Franco Solinas, “maar evoceerden een schadelijk systeem.”

Costa-Gavras legt een complexe waarheid bloot. Getuige de manier waarop hij de Joodse tragedie verstrengelt met de medeplichtigheid van het Vichy regime (Section Speciale). Of met de Palestijnse kwestie (Hanna K.). Via de confrontatie tussen een advocate en het Israëlische militaire apparaat borstelt de cineast het portret van een vrouw onder druk. Gevat in een liefdesavontuur, het verhaal van een onmogelijke relatie en een gedoemde passie. De toon blijft somber, het wereldbeeld donker, bij Costa-Gavras,. Niet toevallig vormen dood, ziekte en schuldgevoelens de drijvende kracht van de Yves Montand & Romy Schneider liefdesfilm Clair de femme (1979).

“Elk verhaal heeft zijn eigen stijl”

Philippe Claudel ziet Costa-Gavras als “een tragische dichter die met de camera verhalen schrijft die de strijd tussen historische en persoonlijke keuzes tonen en aangeven welke kleine rol het individu speelt in een onmenselijke samenleving.” Zelf benadrukt de cineast dat “elk verhaal zijn eigen stijl heeft, een stijl die ik tracht te vinden.” In de eerste carrièrefase zijn de grote thema’s nadrukkelijk aanwezig, liggen feiten aan de basis van verhalen (“elke gelijkenis met personen of gebeurtenissen is gewild” stelt Z) die aantonen hoe de “piramide van de macht” werkt en hoe systemen mensen en relaties vernietigen.

Met het verdwijnen van het Oostblok belanden we in een andere wereld, met eigen bekommernissen en problemen, en breekt voor Costa-Gavras een nieuwe fase aan. Zijn personages kijken met grote ogen naar een neo-liberale wereld waaruit moraliteit definitief gebannen lijkt. Een experiment met humor – misdaadkomedie Conseil de famille (1986) en satire La petite apocalypse (1993) – mislukt en er volgt een terugkeer naar de aan de vorige carrièrefase herinnerende tragiek en ernst van The Music Box (1989).

Een schuld-en-boete film die een accentverschuiving inzet: ‘politieke’ mannenverhalen worden ‘morele’ vrouwenverhalen (Betrayed) om te transformeren tot universele sprookjes. Sprookjes die de duistere kant van de samenleving belichten: racistisch extremisme in Betrayed (1988), mediamanipulatie in La petite apocalypse en Mad City (1997), werkloosheid in Le Couperet (2005), vluchtelingendrama’s in Eden à l’Ouest (2009), het destructief cynisme van de financiële wereld in Le Capital (2009) en het verdrongen schuldig verzuim van het Vatikaan tijdens W.O. II in Amen. (2002),

Terwijl de ‘helden’ van Costa-Gavras voordien nog iets romantisch en heroïsch hadden, blijft in de films van volume 2 enkel hun tragisch karakter en outsidersstatuut over. Eenzame figuren contrasteren met grote gebouwen (Le Couperet, Le Capital), gesloten gemeenschappen (Betrayed), bureaucratische instellingen (Amen.), losgeslagen media (La petite apocalypse, Mad City) of een wereld die de hunne niet is (in Eden à l’Ouest spoelt een migrant aan in een vakantiedorp waar hij onzichtbaar blijft). Ze blijven zich koppig verzetten tegen de autoriteiten en worstelen met hun lot. “Verzet is het belangrijkste” zegt Costa-Gavras. Een verzet tegen het lot en de structuren, maar vooral ook tegen de tijdsgeest.

Niet dat de rebellen de revolutie prediken, verzet is gewoon is een instelling, een attitude van mensen die dromen van een ander leven. Kleine gangsters (Conseil de famille), immigranten (Eden à l’Ouest) en ondernemers (Le Couperet, Le Capital) die weigeren te aanvaarden dat er geen alternatief is (TINA). Ook al blijkt hun droom van bordkarton en kampen ze met verdriet, pijn, verlies en ontgoocheling. Ze blijven lachen. Naar het beeld van de agente die als outcast ‘on the road‘ trekt (Betrayed), de immigrant die opgaat in een Eifeltoren decor (Eden à L’Ouest) of de financieel expert die vaststelt dat de boardroom gekken het asiel runnen (Le Capital). “De kracht van Costa-Gavras en zijn films, van de man en zijn oeuvre,” schrijft Plenel, “is dat ze van het leven houden. Ook al kan de geschiedenis wreed zijn en de mensheid de ondergang tegemoet hollen.” Een binge sessie van 18 films lang volstaat om te beseffen dat vertellers kunnen balanceren op de grens van aanklacht en lofdicht. Dat politieke films verhelderend vermaak kunnen opleveren.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in FILMMAGIE, februari 2019)

COSTA-GAVRAS: INTÉGRALE VOL. 1 / 1965-1983; COMPARTIMENT TUEURS, F 1965, 89′, met Cathérine Allegret, Simone Signoret, Jacques Perrin, FILM: **** / EXTRA’S: *** (documentaires, kortfilm); UN HOMME DE TROP, F- I 1966, 111′, met Jean-Claude Brialy, Bruno Cremer, Jacques Perrin, FILM: *** / EXTRA’S: * (documentaire); Z, F- Alg 1969, 122′, met Yves Montand, Irène Papas, Jean-Louis Trintignant, FILM: **** / EXTRA’S: ** (documentaires); L’AVEU, F- I 1970, 133′, met Yves Montand, Simone Signoret, FILM: **** / EXTRA’S: *** (documentaires, making of Chris Marker); ÉTAT DE SIÈGE, F- I – D 1972, 117′, met Renato Salvatori, FILM: **** / EXTRA’S: *** (documentaires); SECTION SPÉCIALE, F- I – D 1975, 110′, met Louis Seigner, Michael Lonsdale, FILM: **** / EXTRA’S: *** (documentaires); CLAIR DE FEMME, F- I – D 1979, 99′, met Yves Montand, Romy Schneider, FILM: **** / EXTRA’S: ** (documentaires); MISSING, USA 1982, 118′, met Jack Lemmon, Sissy Spacek, FILM: **** / EXTRA’S: * (documentaire); HANNA K., F-Alg 1983, 100′, met Jill Clayburgh, Gabriel Byrne, Jean Yanne, FILM: **** / EXTRA’S: * (documentaire); “LE RACONTEUR”, documentaire interview Costa-Gavras-Edwy Plenel, Frankrijk, 2016, 187′, FILM: *** / EXTRA’S: *** (boekje); dis. Arte Editions;

COSTA-GAVRAS: INTÉGRALE VOL. 2 / 1985-2012; CONSEIL DE FAMILLE, F 1985, 100′, met Fanny Ardant, Johnny Hallyday, Guy Marchand, FILM: * / EXTRA’S: * (documentaire); BETRAYED, USA 1988, 127′, met Debra Winger, Tom Berenger, John Heard, FILM: **** / EXTRA’S: ** (documentaires); MUSIC BOX, USA 1989, 120′, met Jessica Lange, Armin Mueller-Stahl, FILM: *** / EXTRA’S: 0 (trailer); LA PETITE APOCALYPSE, F- I – Pol 1993, 110′, met Pierre Arditi, André Dussolier, Jiri Menzel, FILM: ** / EXTRA’S: **** (documentaires Ecrire conre l’oubli, A Propos de Nice, la suite & Lumière et compagnie); MAD CITY, USA 1997, 115′, met Dustin Hoffman, John Travolta, Alan Alda, FILM: *** / EXTRA’S: 0 (trailer); AMEN., F- Rom – D 2002, 132′, met Ulrich Tukur, Mathieu Kassovitz, FILM: **** / EXTRA’S: **** (audiocommentaar, documentaire); LE COUPERET, B – F- Sp 2005, 117′, met José Garcia, Karin Viard, FILM: *** / EXTRA’S: * (documentaire); EDEN À L’OUEST, F – Gr – I 2009, 110′, met Riccardo Scamarcio, Juliane Köhler, FILM: *** / EXTRA’S: *** (audiocommentaar, documentaire); LE CAPITAL, F 2012, 114′, met Gad Elmaleh, Gabriel Byrne, Natacha Régnier, FILM: **** / EXTRA’S: **** (audiocommentaar, documentaires); “LE RACONTEUR 2”, documentaire interview Costa-Gavras-Edwy Plenel, Frankrijk, 2017, 133′, FILM: *** / EXTRA’S: **** (boekje, documentaires ‘Pathénon’, ‘…et avec la Mulière et la mort sans cesse’); dis. Arte Editions.