Alfred Hitchcocks Vertigo: Liefde als MacGuffin

VERTIGO

Alfred Hitchcock is dood. Al een tijdje. 38 jaar om precies te zijn. Maar de films van de Britse cineast blijven onsterfelijk. Zeker Vertigo, zijn meesterwerk uit 1958. Een visueel verteld duizelingwekkend liefdesverhaal en een van de mooiste en meest spirituele films ooit gemaakt. Niemand heeft iets wonderbaarlijker gefilmd dan James Stewart die met zijn auto een half uur lang Kim Novak schaduwt door de heuvelachtige straten van San Francisco. Een staaltje van pure, dialoogloze cinema ontstaan in het creatieve brein van de ‘master of suspense’. Hitchcock vertrok van een misdaadroman van Boileau-Narcejac, ‘D’entre les morts’, maar gooide op een plotelement na haast alles overboord. Niet toevallig liet hij zich wel eens ontvallen dat je van de slechtste boeken de beste films kan maken.

KIM NOVAK

Tijdens de 45ste editie van Film Fest Gent mocht Alfred Hitchcocks Vertigo 60 kaarsjes uitblazen. Dat werd gevierd met de vertoning van zowel de gerestaureerde klassieker als van het eigenzinnige eerbetoon The Green Fog (2017). Samen met Evan en Galen Johnson monteerde de Canadese cultfilmer Guy Maddin in dit audiovisueel essay flarden van Vertigo tussen scènes uit zo’n 200 in San Francisco spelende films en series. De makers leggen de vinger op Vertigo’s mysterieuze aantrekkingskracht en refereren aan Hitchcocks male gaze bespiegeling. Het is niet de eerste keer dat filmmakers zich gefascineerd tonen door Vertigo. Eerder haalden Brian De Palma (Obsession), Jonathan Demme (Last Embrace), David Lynch (Mulholland Drive), Dario Argento (Do you like Hitchcock?), Tony Scott (Deja Vu), Terry Gilliam (12 Monkeys), Paul Verhoeven (Basic Instinct), Chris Marker (La Jetée, Sans Soleil) en François Truffaut (La sirène du Mississipi) al de mosterd bij Hitchcock.

OBSESSION – BRIAN DE PALMA

Bij zijn release in 1958 werd Vertigo nochtans koeltjes ontvangen door pers en publiek. Ondanks het hoge glamour gehalte en het stevige budget van deze film opgehangen aan superster James Stewart en sekssymbool Kim Novak. De plot van de psychologische thriller gold als te onwaarschijnlijk, de donkere toon vloekte met het in het Amerika tijdens de fifties heersende optimisme en de seksueel perverse onderstroom flirtte met taboes. Vijfentwintig jaar lang zou Vertigo letterlijk onzichtbaar blijven. In bioscopen en op televisie.

THE GREEN FOG

Tot de film in 1984 werd heropgevist met vier andere (toen) vergeten Hitchcockfilms: Rope (1948), Rear Window (1954), The Trouble with Harry (1955) en The Man Who Knew Too Much (1956). De comeback leek, met het onbereikbare dat aantrekkelijk wordt en de (figuurlijke) verrijzenis uit de dood, haast het verhaal van de film en leverde Vertigo een cultstatus op. Twee restauraties (1996, 2010) later klom Vertigo gestadig op in het pantheon van de Amerikaanse cinema om uiteindelijk in 2012 Orson Welles’ Citizen Kane van de troon te stoten in (filmtijdschrift) Sight & Sound’s toonaangevende lijst van beste films aller tijden.

VERTIGO

De naam boven de titel

De opmars van Vertigo werd mogelijk doordat steeds nieuwe generaties filmliefhebbers via televisie, dvd, Blu-ray en streaming kennis maakten met de sublieme suspensevoering, de donkere humor en het technisch meesterschap van Hitchcock. De ‘master of suspense’ bleef echter als cineast en als mens moeilijk te vatten omdat hij een vleesgeworden contradictie was. Tegelijk outsider en conformist, tegelijk provocateur en moralist. Iemand die prestatiedrang aan zijn laarzen lapte maar toch gedreven werd door het nuttigheidsprincipe. Iemand die zonder verpinken extreme films zoals Vertigo en Frenzy (1972) maakte maar bij het commercieel floppen van Rope, Torn Curtain (1966) en Topaz (1969) wel mea culpa sloeg.

Hitchcock is ongetwijfeld ook de meest populaire regisseur aller tijden. Hij was de eerste cineast wiens naam in de ogen van het publiek het belangrijkste gegeven op de filmgeneriek werd. In zijn Britse periode (met negen stille films en veertien geluidsfilms van 1925 tot 1939) bouwde Hitch een stevige reputatie op bij het publiek. Tijdens zijn Amerikaanse periode (met vijftien zwart-wit films en evenveel kleurenfilms van 1940 tot 1976) volgden onder aansporing van Franse cineasten zoals François Truffaut en Eric Rohmer de critici. Zij bombardeerden Hitchcock tot ‘auteur’ en bezorgden hem zo eeuwige roem. Een tv-reeks voegde daar een iconische status aan toe.

VERTIGO

Hitchcocks eerste bekommernis was evenwel entertainen. Suspense verhalen vertellen die inspelen op de gevoelens van de kijker. Emoties zoals angst, eenzaamheid, wantrouwen, pijn, twijfel, agressie maar ook liefde. Door de emoties te delen die het verhaal voortstuwen worden regisseur en publiek medeplichtigen. Daarom bezorgt Hitchcock kijkers de informatie nodig om mee te denken en leven met de protagonisten.

Zo is het meteen duidelijk dat de centrale personages van The 39 Steps (1935), The Wrong Man (1956) of North by Northwest (1959) onschuldig zijn aan de misdaad die hen aangewreven wordt. Hitchcock wil met het publiek het gevoel delen dat door toeval het bestaan onverwacht uit evenwicht kan geraken. Dat in een samenleving vaak middelpuntvliedende krachten regeren. Wat hem boeit is de spanning en de malaise die ontstaan door het omgaan met onheil, chaos en angst.

VERTIGO

Hitchcocks suspensevoering is erg visueel. Een tekenopleiding en een kennismaking met de Duitse expressionistische cinema tijdens zijn stageperiode lieten hun sporen na. Decors zijn bij Hitchcock symbolisch geladen: de losgeslagen paardenmolen in Strangers on a Train (1951), het appartementsgebouw van Rear Window, Mount Rushmore in North by Northwest, … Ruimte wordt dramatisch gebruikt: Albert Hall in The Man Who Knew too Much, een open plek in het bos in The Trouble with Harry, de straten van San Francisco in Vertigo,…

Ook objecten spelen een belangrijke rol: een glas melk in Suspicion (1941), een sleutel in Notorious (1946), een schaar in Dial M for Murder (1954) en een brilletje in Strangers on a Train (1951), …. Camerastandpunten zorgen voor betekenis: point of view shots tonen aan hoe subjectief waarneming is in The Wrong Man, een omhelzing wordt gepresenteerd als een wurging in Spellbound (1945), het huis in Psycho (1960) krijgen we steeds vanuit hetzelfde standpunt te zien, … Kleur dramatiseert: de droomsfeer van Vertigo, de verbeelding in To Catch a Thief (1955), de gruwel in Topaz, … Kortom, alle visuele middelen worden aangewend in Hitchcocks streven “het scherm volledig te vullen met emotie”.

VERTIGO

Even essentieel in zijn ‘pure cinema’ opvatting is het belang van montage: de assemblage van stukjes beelden bevrijdt volgens Hitchcock film van zijn toneelerfenis en maakt het mogelijk om effecten te creëren, om vorm te geven aan emoties en een verhaal te vertellen. Immers, “in veel films zit er weinig cinema, het gaat veelal om wat ik foto’s van pratende mensen noem. Filmmakers zouden bij het vertellen van een verhaal enkel hun toevlucht mogen nemen tot dialogen wanneer er ècht geen andere mogelijkheid is. Zelf tracht ik een verhaal altijd op filmische wijze te vertellen, door een opeenvolging van beelden. Het zijn de beelden die moeten spreken.”

Draai L voor Literatuur

“Ik kan geen fictie roman lezen zonder elke scène te visualiseren,” zei Hitchcock, “daardoor wordt het meer een reeks beelden dan een boek.” Tijdens het legendarische gesprek van François Truffaut en Alfred Hitchcock – vastgelegd in het interviewboek ‘Hitchcock/Truffaut’ (1967/1983) en in de gelijknamige documentaire uit 2015 van Kent Jones – toont de Franse filmmaker zich verbaasd over het feit dat Psycho gebaseerd is op “een heel slecht boek” van Robert Bloch. “Wanneer ik een idee zoek lees ik de roman soms helemaal en soms ook niet. Ik geloof niet dat ik deze helemaal gelezen heb” repliceert Hitch. Wat sprak hem aan? “De moord in het bad, omdat het zo onverwacht was. Dat was alles”. Waarna Truffaut samenvat: “de situatie is belangrijker dan het verhaal”.

VERTIGO

Bijna alle Hitchcock films kwamen tot stand aan de hand van een boek. The 39 Steps is gebaseerd op een werk van John Buchan, Sabotage (1936) op eentje van Joseph Conrad, Young and Innocent (1937) op Josephine Tey, Lifeboat (1944) vertrok van John Steinbeck, Suspicion is afgeleid van een boek van Anthony Berkeley, Alma Reville adapteerde The Paradine Case (1947) naar Robert Hichens, I Confess (1953) vertrok van Paul Anthelmes toneelstuk en Dial M for Murder (1954) van een van Frederick Knott, Strangers on a Train is een Patricia Highsmith adaptatie, To Catch a Thief een verfilming van David Dodge’s gelijknamige roman, The Trouble with Harry is afgeleid van werk van Jack Trevor Story, Marnie (1964) van een roman van Winston Graham, Frenzy op een van Arthur La Bern, Rear Window adapteerde een kortverhaal van Cornell Woolrich en Family Plot (1976) een thriller van Victor Canning.

Toch ging het nooit om slaafse verfilmingen en stelde de vraag of het boek beter is dan de film zich niet. Hitchcock was iemand die een plot uit boeken haalde en elementen eruit zo door elkaar husselde dat het origineel onherkenbaar werd. Hij hield van Daphne Du Maurier – getuige Jamaica Inn (1939), Rebecca (1940) en The Birds (1963) – maar zelfs dan deed hij vooral zijn eigen ding. Een veellezer was Hitchcock niet. Zijn vrouw en boekenwurm Alma Reville reikte hem klassieke en ‘pulp‘ literatuur aan waar ‘iets’ (plot, gegeven, personage) in zat. Hitch ging daar dan mee aan de slag. Zijn kracht was eigenlijk dat hij een soort minachting had voor het boek. Hij demonteerde elk literair werk, haalde er bruikbare stukken uit en voegde er een eigen universum aan toe. Bovendien weigerde hij dialogen te gebruiken als reddingsboei. Verhalen vertellen deed hij via beeld, geluid en muziek. En via “als vee behandelde acteurs.”

VERTIGO

De thriller achter de filmklassieker

In Vertigo speelt James Stewart John ‘Scottie’ Ferguson, een voormalige advocaat die graag politiecommissaris wil worden. Die droom gaat aan diggelen wanneer Scottie’s hoogtevrees hem belet de doodsmak van een collega te voorkomen. Scottie wordt privé-detective en tracht met de hulp van ex-verloofde Midge zijn trauma te verwerken. Wanneer ondernemer Gavin Elster hem inhuurt om zijn zich vreemd gedragende echtgenote te schaduwen geraakt hij gefascineerd door haar en de vraag of ze bezeten is door een dode vrouw, Carlotta Valdes, die gek werd toen haar minnaar met haar dochter verdween.

Tijdens het schaduwen wordt Scottie verliefd op Madeleine. Het trauma slaat opnieuw toe wanneer hij door zijn hoogtevrees niet kan verhinderen dat de suïcidale vrouw van een kerktoren springt. Tenminste, zo lijkt het toch. Scottie wordt meegesleurd in een spiraal van verdriet, pijn en waanzin. Terwijl Hitchcock voor de kijker een tip van de sluier licht en wijst op bedrog, dubbelgangers en moord.

VERTIGO

Aan de basis van Vertigo lag de Franse psychologische thriller ‘D’entre les morts’ van Pierre Boileau en Thomas Narcejac. Als Boileau-Narcejac wou het duo een nieuw soort karaktergedreven misdaadroman schrijven waarbij het slachtoffer (niet altijd bewust van zijn slachtofferrol) centraal stond en de plot fantastische elementen bevatte. De auteurs volgden één gouden regel: de protagonist mocht nooit ontwaken uit zijn nachtmerrie. Hun eerste boek, ‘Celle qui n’était plus’, verscheen in 1952 en werd door Henri-Georges Clouzot verfilmd als Les diaboliques (1955). De overlevering wil dat de twee, ook al wisten ze niet dat de regisseur graag hun eerste boek had geadapteerd, speciaal voor Hitchcock ‘D’entre les morts’ schreven.

Paramount kocht de rechten voor Hitchcock maar die liet weinig heel van het boek. ‘D’entre les morts’ speelt in Frankrijk, tijdens WO II, en valt uit elkaar in twee grote delen. In het eerste deel volgt en verliest ex-agent Flavières een vrouw, de door Pauline Lagerlac geobsedeerde Madeleine, in mysterieuze omstandigheden. In deel twee ontmoet hij na de oorlog een vrouw die zo lijkt op zijn geliefde (“het was verbazend dat Renée niet wist dat ze Madeleine was”) dat een nieuwe obsessieve spiraal op gang komt. Tot hij beseft dat hij “met open ogen een nachtmerrie had beleefd” en waarheid en dood, leven en hiernamaals verstrengelen in een tragisch “ik zal op je wachten.” Het boek is gedrenkt in nihilistisch pessimisme, maakt gebruik van een finale twist en heeft een donkere kijk op mensen en relaties.

VERTIGO

Maar cynisme was een moreel filmmaker als Hitchcock vreemd en het misleiden van toeschouwers vond hij te gemakkelijk. Daarom doorprikt hij na 2/3 van Vertigo de ‘verrassing’ in een gedurfd vervreemdingseffect en zet hij meer in op de complexiteit van de protagonisten dan op hun waanzin/slechtheid. Hitchcock ruilt ook de misprijzende houding van de schrijvers in voor een meer empathische melancholie. Relaties mogen dan fragiel en gevaarlijk zijn, in Hitchcocks wereld blijven ze verrijkend.

Terwijl decor en objecten meer zijn dan achtergrond, ze zijn thematisch verankerd in de dramatische ontwikkeling. Het is geen toeval dat de straten van San Francisco een droomwereld evoceren en de sequoias het aspect tijd introduceren. Hitchcock paste ook de structuur aan door te werken met een proloog en drie akten. De korte introductie onthult de hoogtevrees van Scottie, in deel een groeit tijdens het volgen de obsessie van Scottie voor Madeleine, deel twee loopt van Madeleines zelfmoordpoging in de baai over het ontstaan van een relatie tot haar fatale val, deel drie begint met het ontmoeten van Judy en loopt van haar omvorming tot een tragisch slot.

VERTIGO

Suspense en MacGuffin

“Wat me het meest interesseerde waren Scotties inspanningen om een vrouw te herscheppen naar het beeld van een dode,” zei Hitchcock aan Truffaut, “eigenlijk tracht hij een onmogelijk seksueel beeld te recreëren want de man wil naar bed met een dode. Pure necrofilie.” Door Scottie, in tegenstelling tot de kijker, in het ongewisse te laten over het feit dat Madeleine en Judy een en dezelfde vrouw zijn introduceert Hitchcock suspense i.p.v. verrassing. “De suspense draaide rond de vraag: hoe zal Scottie reageren wanneer hij ontdekt dat ze gelogen heeft en effectief Madeleine is?”, aldus Hitchcock, “terwijl zij beseft dat hij haar stukje bij stukje ontmaskert.”

Een ander stokpaardje van Hitchcock is de MacGuffin, niet zozeer het geheim van de film maar de motor van de filmische beweging, de motivatie van de personages. Hier is de MacGuffin geen geld (Psycho, Marnie), dood lichaam (Rope, The Trouble with Harry) of brief (Dial M for Murder) maar een emotie: liefde. Een liefde die sterker is dan de dood. En die geassocieerd wordt met een ziekte, een val, een fout. “I made the mistake,” bekent Judy, “I fell in love. That wasn’t part of the plan. I’m still in love with you, and I want you so to love me.”

VERTIGO

“I just wander about” zegt Scottie tegen Midge. Vertigo is een achtervolgingsfilm waar Scotties doelloos rondzwalpen weerspiegeld wordt in het schijnbaar gehypnotiseerd rondzwerven van Madeleine. Het is een droomachtige langzame spiraalbeweging, een trage val (de autorit door San Francisco gaat altijd bergaf) in een zwart gat van hevige emoties. Scottie, een prima hulpeloos verloren James Stewart, is duidelijk verliefd op het beeld van Madeleine die dankzij Kim Novak iets onwezenlijk krijgt, als was ze een mooie maar levenloze pop.

Een voorbode voor de fetisjistische aard van Scottie’s liefde en voor de kunstmatigheid die zal worden ontmaskerd. Zijn liefde zet Scottie aan om Madeleine trachten te redden van de dood. Met succes in de schaduw van de Golden Gate Bridge, zonder succes wanneer ze van een Spaanse missietoren naar beneden stort. Dat leidt bij Scottie tot nachtmerries waarin hij zelf valt. Alle bruggen met de realiteit zijn nu opgeblazen en Scottie zal trachten Madeleine opnieuw tot leven te brengen. Dit door Judy te modelleren naar de verloren geliefde.

VERTIGO

Vertigo is een fijnzinnige thriller over de keerzijde van passie en romantiek, een melancholisch melodrama over het non-communiceerbare van liefde. Scottie achtervolgt telkens een andere vrouw dan die van wie hij denkt te houden. Zijn gevoelens voor Madeleine worden, gekleurd door een levensgroot schuldgevoel, fetisjistisch en necrofiel. Hij leeft met een droombeeld en kan geen contact leggen met de mens die erachter zat (hij weigert Judy te zien). Judy kan dan weer haar liefde voor Scottie niet uitspreken omdat hij verliefd is op haar dubbelgangster.

Uit liefde wil ze zich tot Madeleine laten omvormen (maquillage, haarkleur en kleding veranderen), evenwel zonder dat hij haar mag aanraken (“I just put on my face”). Dat onvermogen ècht te communiceren blijkt ook uit de omarmingen verspreid over de film. Telkens lijkt een van de twee ongemakkelijk bij het kussen. Deze onzekerheid gaat gepaard met de meest authentieke liefde. Zo heeft Madeleine de controle over de eerste kus en is Scottie onhandig. Terwijl bij de laatste kus Scottie koel en gecontroleerd blijft en Judy krampachtig reageert.

VERTIGO

Net zoals in The 39 Steps, Notorious en North by Northwest werkt een kus in Vertigo verwarrend. Zowel voor de betrokkenen als voor de toeschouwer. Bij Scottie wordt bij de omarming een herinnering voelbaar. Hij herbeleeft een emotie. Hitchcock drukt dit visueel uit via een circulaire camerabeweging en een veranderende achtergrond. De tijd wordt echter maar even gestopt, Madeleine kan niet herleven en ook Judy valt. Liefde en geliefden zijn gedoemd te sterven.

De kracht van Vertigo is dat Hitchcock zijn eigen positie van almachtige regisseur ondergraaft. Hij toont immers aan hoe gevaarlijk totale controle in het leven kan zijn. Regie kan de liefde doden. Vandaar de depressieve toon van deze film waarin liefde en kunst uitzieken. Gedreven door een lyrische stilering. Met expressieve en symbolische kleuren (veel groen en rood), frappante muziek, tegendraads gebruikte toeristische locaties (de Redwood Forest met sequoia’s als symbool van leven), een nadrukkelijk spel van licht en duister, terugkerende spiraalmotieven en een droomachtige traagheid.

VERTIGO

Doordesemd van bevreemdende beelden zoals de trans-travelling (de camera gaat achteruit op een travelling, terwijl het beeld wordt ingezoomd) die het traumatische karakter van de ervaring accentueert. Of de verwarring creërende afwisseling van shots met personages die naar de camera toegaan en personages die de andere richting uitlopen. Vertigo is donker, verontrustend en verwarrend. Een film uit evenwicht. Tegelijk modern en klassiek.

Tijdloos en universeel maar ook een film van zijn tijd. Want Hitchcock, die door het Britse klassensysteem en de wurggreep van religie gruwelde van machtspolitiek, was gevoelig voor de tijdsgeest. Het conformisme van naoorlogs Amerika, de communistenjacht in Hollywood en de paranoia verbonden met de Koude Oorlog vertaalde de Britse regisseur in een Amerika met twee gezichten: hoopvol en angstig, uitnodigend en repressief.

VERTIGO

Een beeld dat de psyche van Scottie weerspiegelt. Zijn verscheurdheid tussen rationele controle en irrationele verlangens, tussen nood aan professionele afstandelijkheid en drang naar amoureuze avonturen. Liefde is voor Hitchcock een extreme emotie maar staat ook symbool voor radicale verandering. De amour fou van Vertigo voert die door op persoonlijk vlak maar er is een dubbele bodem die verwijst naar de nood aan verandering op sociaal-maatschappelijk vlak, het verlangen naar echte vrijheid.

“Ik was verrast van de gevoeligheid van Hitchcock die getekend was door een strikte katholieke opvoeding en de littekens droeg van een sociaal systeem waartegen hij permanent revolteerde,” schreef producent John Houseman in zijn autobiografie, “wat hem tegelijk achterdochtig en kwetsbaar maakte, afwisselend volgzaam en uitdagend.” Vertigo is een film naar het beeld van zijn regisseur. Een hartverscheurend liefdesgedicht.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in DEUS EX MACHINA, december 2018

VERTIGO

)

VERTIGO; regie Alfred Hitchcock, USA 1958, 128′; met James Stewart (John ‘Scottie’ Ferguson), Kim Novak (Madeleine/Judy), Barbara Bel Geddes (Midge), Tom Helmore (Gavin), Henry Jones (lijkschouwer), Raymond Bailey (Scotties dokter); scenario Alec Coppel, Samuel L. Taylor naar Pierre Boileau & Thomas Narcjac; muziek Bernard Hermann; fotografie Robert Burks; montage Georges Tomasini; art direction Henry Bumstead & Hal Pereira; costumes Edith Head; dis. Blu-ray Universal;

Boileau-Narcejac, Vertigo, Ed. Pushkin Vertigo, London 2015, 189 pag.; origineel: D’entre les morts, Édtitions Denoël, Paris, 1954.

KIM NOVAK – VERTIGO