Steven Spielbergs retrocinema: The Post & Ready Player One
READY PLAYER ONE
Het is weinigen gegeven om de tijdsgeest zo goed en onderhoudend te ballen in filmverhalen als Steven Spielberg. Kort na elkaar snijdt hij vrouwenemancipatie en persvrijheid aan in The Post en knipoogt hij naar de heerschappij van pop en geek cultuur in Ready Player One. Fraaie staaltjes van respectievelijk nostalgische en futuristische retrocinema.
SCHINDLER’S LIST
“Iedereen zal altijd verhalen willen horen” blijft Steven Spielberg herhalen telkens doemdenkers hem het einde van de cinema voorschotelen. Zelf blijft de zeventiger aan een rotvaart verhalen vertellen. Verhalen die niet enkel draaien rond kinderlijke naïviteit en verbeelding maar ook steevast kinderen onderdompelen in chaos. Zelfs in zijn volwassen films is het kind nadrukkelijk aanwezig.
In Schindler’s List (1993) loopt een meisje met een rode jas door de straten van Berlijn tijdens de razzia tegen de joden terwijl in Lincoln (2012) én Bridge of Spies (2015) de kinderen van de protagonisten onverstoord kind zijn. Dat is in The Post (2017) niet anders. Een limonadeverkoopstertje, dochter van de hoofdredacteur, laat haar mercantiele geest de vrije loop wanneer zwetende en rokende reporters zich in haar woonkamer door duizenden pagina’s Pentagon Papers worstelen.
BRIDGE OF SPIES
De regisseur van E.T. (1982), Empire of the Sun (1987), Hook (1991), A.I. (2001) en The BFG (2016) kijkt instinctief via het kind. Ook wanneer hij een utopie wil doen ontstaan uit een dystopie zoals in War of the Worlds (2005) en Ready Player One. (2018); Deze laatste ‘geek‘ sciencefictionfilm, een adaptatie van de bestseller van Ernest Cline, is met zijn zondvloed van jaren 80 popcultuur referenties een blockbuster voor volwassenen. Maar wel een waar Spielberg ons vraagt om anders, met name via de ogen van tieners, te kijken.
Zowel Ready Player One als The Post zijn staaltjes van respectievelijk futuristische en nostalgische retrocinema waar de blik die van een kind is. Een kind geconfronteerd met het ergste wat kinderen kan overkomen: de leugens van volwassenen die ze blind vertrouwden. Wanneer de maskers vallen voelt de wereld plots onveiliger aan. Maar het is de groep, respectievelijk de jonge spelers en een jeugdig enthousiaste krantenredactie, die via een morele blik aan een hoopvolle samenleving werkt.
ET
Spielbergs vervormde spiegel
In tegenstelling tot veel generatiegenoten is Steven Spielberg niet gefascineerd door Europese cinema. Zijn verbondenheid met klassieke Hollywood cinema maakt hem echter niet blind voor de schaduwzijde van de Amerikaanse droom en de donkere aspecten van de tijdsgeest. Zijn in de werkelijkheid verankerde fantasieën houden steevast zijn vaderland een spiegel voor. In haar biografie ‘A Life in Films’ benadrukt Molly Haskell dat “alhoewel hij en George Lucas sciencefiction in de big-budget stratosfeer brachten, bevatten Spielbergs films, in tegenstelling tot die van zijn volgelingen, een gevoel van menselijkheid.”
Het deed de spiegel donkerder kleuren toen Spielberg na 9/11 koos voor ernstige, ‘natie in gevaar’ verhalen. Dat leidde tot apocalyptische, paranoïde vertellingen over de strijd tussen goed en kwaad: Minority Report (2002), The Terminal (2004), War of the Worlds en Munich (2005). De gravitas bleef maar Spielberg helt de laatste jaren opnieuw meer over naar het hoopvolle en utopische via metaforische verhalen over ‘morele verantwoordelijkheid’ en ‘leiderschap’. Lincoln, Bridge of Spies, The BFG, The Post en Ready Player One voeren ‘men of virtue‘ op, nobele mensen die zoals de oude Hollywoodhelden “doen wat moet gedaan worden.”
LINCOLN
Als relatief jonge natie omarmt de VS haar eigen mythologie en gelooft zij sterk in de maakbaarheid van de wereld. Het succes van Hollywood en zijn betere leerlingen zoals Spielberg is dat in hun imaginaire wereld dromen vorm krijgen in een structuur en stijl conform aan de Amerikaanse cultuur. Net zoals die cultuur wordt ook de bij het grote publiek met zijn roller coaster cinema (Jaws, Indiana Jones, Jurassic Park, Catch Me if You Can) bekende Spielberg gedreven door een soort eeuwige jeugdigheid – met een blik die ontzag en verwondering vermengt – en de wil te entertainen via een mix van ernst en plezier, reflectie en spektakel.
De man die stelt “everything about me is in my films” boetseert de protagonisten van The Post en Ready Player One naar zijn eigen beeld. Met uitbundigheid en kinderlijk plezier om somberheid en melancholie weg te schminken. En een thrillervorm die de boodschap (het belang van de strijd voor persvrijheid en tegen zowel vrouwendiscriminatie als vervlakkende beeldcultuur) ‘verteerbaar’ houdt.
THE POST
De tijd van toen
Als krantenfilm die heroïek verleent aan onderzoeksjournalistiek en het blootleggen van waarheid verbindt The Post spanning en gevaar. Wanneer Washington Post hoofdredacteur Ben Bradlee zich vastbijt in een voor de Nixon-regering explosief dossier moet uitgever Katherine Graham beslissen over publicatie. Helemaal alleen in een mannenwereld en met risico’s voor zichzelf en voor wat tot aan de beursgang van haar lokale krant nog een familiebedrijf was.
The Post lijkt perfect te passen in de tweedeling die vaak op Spielbergs oeuvre wordt gekleefd: kinderlijk of volwassen, popcorn of ernst, fantastisch of historisch, commercieel of prestige. Maar de film ontsnapt aan deze dichotomie door te spelen met naïviteit in een moreel verhaal. Opvallend is het kinderlijk plezier waarmee Spielberg toont hoe journalisten met puzzelwerk een onderzoeksdossier samenstellen en hoe in de jaren 70 een krant werd gemaakt met knip-en-plakwerk.
THE POST
Spielberg gaat niet in op het in uitschrijven van journalistieke verhalen, maar op het fysieke productieproces. Er wordt gezeuld met rollen telexpapier, gebruik gemaakt van koeriers en buizenpost, er zijn stylo’s, typemachines en draaitelefoons terwijl zetwerk met de hand gebeurt, letter per letter. Een fysiek arbeidsproces met een nostalgisch aureool waarmee Spielberg onschuld suggereert.
In het hart van de film staan twee naïeve, kinderlijke personages: de montere hoofdredacteur met opgerolde mouwen die wil publiceren om te informeren en de met zelftwijfel worstelende uitgeefster die de traditie van de krant als waakhond van de democratie wil respecteren. Ze moeten opboksen tegen bange mannelijke adviseurs en boze regeerders.
THE POST
Terwijl morele keuzes hen in de spiegel doet kijken: marcheerden ze als leden van het establishment in hun naïviteit niet te lang mee in het verhaal van de elite? Spielberg houdt ook de kijker een spiegel voor: democratie is een collectieve verantwoordelijkheid. Aan het einde van de film duikt de volgende bedreiging op: Watergate serveert een nieuwe portie leugens. Terwijl de triomfantelijke mars van Katherine Graham door een groep vrouwen aangeeft hoe actueel “it’s a mans world” is.
Spielbergs retrocinema is een statement over nu. Over democratie. Over Amerika en zijn helden. Over leugens en geschiedschrijving. Over pers en publicatie. “The only way to assert the right to publish is to publish” stelt Bradlee. Maar The Post maakt ook een statement over de fouten van het verleden. In een making of zegt Spielberg dat de “Pentagon Papers toonden dat we een illegale en niet te winnen oorlog vochten in Vietnam en dat de beslissers dit wisten maar verborgen hielden.”
THE POST
“They lied” wordt geregeld herhaald. De woede die dat opwekte, motiveerde klokkenluider Daniel Ellsberg: “Ze wisten dat ze niet konden winnen en toch stuurden ze jongeren om gedood te worden.” Volgens scenarist Josh Singer “was de toenemende relevantie van het thema persvrijheid een van de redenen waarom Spielberg de film nù wou maken.” Maar zelf houdt de regisseur het bij “The Post gaat over leiderschap en het ontstaan van leiderschap.” Die terughoudendheid is typerend: bij veel filmmakers zijn de interviews beter dan de films maar bij Spielberg zeggen filmbeelden meer dan zijn commentaren.
READY PLAYER ONE
Morgen is vertrouwd terrein
De regisseur van Jaws (1975), Raiders of the Lost Ark (1981) en Jurassic Park (1993) leverde een stevige bijdrage aan de ontwikkeling van blockbuster cinema, drukte zijn stempel op de Amerikaanse (film)cultuur en groeide als hyperactieve producent uit tot een mogul. Toch worstelt hij met zijn positie en erfenis. Wanneer hij zich omschrijft als “an independent working in the Hollywood mainstream”, als een outsider, lijkt hij in ontkenning te leven. Maar in Lincoln, The Post en Indiana Jones and the Kingdom of the Crystal Skull (2008) toont hij zich wèl gefascineerd door de erfenis die iconen nalaten.
Dat is ook zij in het scifi-avontuur Ready Player One. Het verhaal speelt zich af anno 2045 wanneer iedereen de saaie, overbevolkte wereld ontvlucht via Oasis, een online spel dat een overleden gamegoeroe boetseerde naar het beeld van zijn geliefde jaren 80. Een Easter Egg lonkt naar potentiële erfgenamen en tiener Wade gebruikt zijn Virtual Reality-bril om met zijn avatar Parzival te gaan speuren. Daarbij botst hij op virtuele en reële booswichten. Dat kinderen, outsiders, de toekomst moeten veilig stellen in een Spielberg film verbaast niet. Veel verrassender is dat deze blockbuster, gemaakt door de man die blockbusters uitvond, oogt als een kritiek op de standaardisering en creatieve armoede van ‘event movies‘.
READY PLAYER ONE
Alleen, Spielberg wil het niet gezegd hebben. In de bonusdocumentaires benadrukt hij dat verwijzingen naar zijn eigen eighties werk verwijderde (“ik kan mezelf niet huldigen, ik wil niet in een narcistische spiegel kijken”) en spreekt hij over “een gek verhaal van twee werelden, een virtuele wereld en een echte wereld en de juxtapositie voor toekomstige generaties om te kiezen welke wereld ze leuker vinden.”
Wat hem beviel in het boek was “de combinatie van flashback en flashforward”, het retrofuturistische aspect van het Oasis spel, een parallel virtueel universum waar een schattenjacht naar het verleden voert. “Nostalgie is een krachtige emotie,” zegt Spielberg, “het brengt mensen samen om een herinnering te delen. Nostalgie biedt geruststelling in onrustwekkende tijden.” Dat Ready Player One net als The Post een film van het Trumptijdperk is wil Spielberg nog toegeven, maar over multinationals die via popcultuur ook onze geest en realiteit manipuleren zwijgt hij. Want “ik verkies de film voor zichzelf te laten spreken.”
READY PLAYER ONE
Bij Cline vraagt Wade zich af waarom Oasis-bedenker James Halliday terugkeerde naar zijn jeugd (de jaren 80) terwijl hij die periode verschrikkelijk vond. Het antwoord op deze contradictie zit in het werk van Spielberg: juist omdat de kindertijd zo verschrikkelijk is komt men er niet meer van los en de nostalgie verbonden met de parallelle werelden van toenmalige comics, games, tv-programma’s, songs en films verdringt echte herinneringen.
Terugblikkend wordt de ‘nerd‘, toen een asociale teenager, een avontuurlijke held en verdwijnt de tristesse uit beeld. “De combinatie van elementen van een dystopische, toekomstige wereld en het verlangen naar nostalgie, maakte het mogelijk om tegelijk vooruit en terug te kijken” aldus Spielberg. Zijn retrocinema toont mensen echter niet hoe ze waren in het verleden maar hoe ze zich moeten herinneren dat ze waren. Niet toevallig weerspiegelden Spielberg films als producent en regisseur in de jaren 80 een jeugdcultuur die draaide rond recyclage en multimedia vaardigheden.
READY PLAYER ONE
Samen met narcisme is ook de met spoken van het popculturele verleden doordrongen cinema terug van weggeweest. Het gevoel van Spielberg daarbij is blijkbaar dubbel. Hij schept er plezier in om van Ready Player One een Trivial Pursuit spel te maken dat draait rond herkenning maar tegelijk toont hij Oasis als een gouden kooi, een gevangenis die spelers noopt op zoek te gaan naar ‘echte’ emoties.
Het vervreemdende effect van nostalgie en de verblindende verafgoding van popidolen blijven uit beeld maar de nood om te ontsnappen aan de verstikkende greep van corporations om zowel zelfstandigheid als emotionaliteit en moraliteit terug te vinden komen wel aan bod. Ook al klinkt de suggestie om een ‘dag zonder’ te respecteren wat flauw en blijft de bouwer van werelden weigeren om zijn twijfel en zelfkritiek verbaal te uiten. Maar Spielbergs (futuristische) retrocinema voelt melancholisch, somber en ambigu aan. Dat belooft voor zijn meta-remake West Side Story. “You kids make this world lousy!” “We didn’t make it, Doc.”
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in FILMMAGIE, n° 689, november 2018)
READY PLAYER ONE
THE POST; regie Steven Spielberg, USA 2017, 115′; met Tom Hanks, Meryl Streep, Sarah Paulson, Tracy Letts, Bob Odenkirk, FILM: **** / EXTRA’S: *** (documentaires); dis. Fox/Eone;
READY PLAYER ONE, regie Steven Spieberg, USA 2018, 139′; met Tye Sheridan, Olivia Cooke, Ben Mendelsohn, T.J. Miller, Simon Pegg, Lena Waithe; FILM: **** / EXTRA’S: **** (documentaires); dis. Warner.
READY PLAYER ONE