3 Faces: Iraanse censuur remt Jafar Panahi niet af

jul 13, 2018   //   by Ivo De Kock   //   actueel, Algemeen, drama, dvd, film, genre, regisseur  //  Reacties uitgeschakeld voor 3 Faces: Iraanse censuur remt Jafar Panahi niet af

3 FACES

De Iraanse filmmaker Jafar Panahi kan ongetwijfeld aanspraak maken op de titel van productiefste onder censuur levende en werkende filmmaker. Ondanks een veroordeling, een werkverbod én huisarrest levert hij met het in Cannes voorgestelde ‘3 Faces’ al zijn vierde film in zeven jaar tijd. Opnieuw een clandestien gedraaide en het land uitgesmokkelde film met de cineast in de hoofdrol. Het werd een speelse road movie die naast een ode aan Panahi’s leermeester Abbas Kiarostami ook een boeiende reflectie is over de macht en ambiguïteit van beelden.

3 FACES

Het jongste filmfestival van Cannes richtte de volgspot op twee prominente Iraanse filmmakers. De in ballingschap levende en werkende regisseur van het Oscarbekroonde A Separation (2011) Asghar Farhadi opende het festival met het in Spanje gedraaide Everybody Knows (2018) en liet zich opmerken op de rode loper. Zijn landgenoot Jafar Panahi, die naam maakte met The Circle (2000) en Crimson Gold (2003), bleef buiten beeld omdat hij Iran niet uit mocht maar sleepte wel een prijs in de wacht. Samen met Nader Saeivar won hij de Beste Scenario prijs voor 3 Faces.

Beide filmmakers worstelen met de Iraanse censuur. Asghar Farhadi koos voor een leven in verbanning omdat niet vrij kunnen werken voor hem een ondraaglijke gedachte was. Voor Jafar Panahi was een leven buiten de landsgrenzen dan weer ondenkbaar. Een keuze met gevolgen voor beiden. Farhadi maakte de laatste jaren met The Past  (2013) en The Salesman (2016) nog wel uitstekende films die scoorden in het arthouse circuit maar bij de genreoefening Everybody Knows lijkt hij zijn roots toch wel te missen.

3 FACES

Panahi van zijn kant maakte This Is Not A Film (2011), Closed Curtain (2013) en Taxi Teheran (2015) onder extreem moeilijke omstandigheden maar die lijken zijn creativiteit niet te schaden. In tegendeel haast want 3 Faces (2018) is een briljante en totaal niet bittere film die inspiratie put uit zijn beperkingen. Waardoor de regisseur die eigenlijk niet mag werken (in 2010 kreeg hij 20 jaar werkverbod wegens “het in gevaar brengen van de nationale veiligheid en propaganda tegen het systeem”) zijn beste film in jaren maakte. Uiteraard is de toegekende ‘award’ een politiek statement maar het is ook een terechte bekroning. Hopelijk levert het de vooral in hardcore cinefiele kringen populaire cineast een doorbraak op bij een ruimer publiek.

De vrijheid van een road movie

Zelfbeklag en bitterheid zouden niet vreemd zijn voor een cineast zich in de Panahi’s situatie bevindt. Maar er is geen spoor van in 3 Faces. Humor en nuchterheid zijn daarentegen wèl van de partij. In een van de eerste scènes van de film belt Jafar Panahi vanuit zijn auto met zijn ongeruste moeder. Ze hoeft zich geen zorgen te maken bezweert hij de vrouw, “ik ben geen film aan het maken.” Een leugentje om bestwil, want Panahi is natuurlijk wèl aan het draaien, ditmaal een road movie waarin hij zelf opnieuw een van de hoofdrollen speelt.

3 FACES

Die film begint met een andere clandestiene opname, de met een telefoon in een grot gedraaide boodschap van een jong meisje die de bekende Iraanse soap actrice Behnaz Jafari ontvangt in haar mail. Marziyeh vertelt dat ze graag actrice wil worden maar dat haar familie tegenwerkt. Aansluitend filmt ze haar zelfmoord door verhanging. Behnaz wil van Panahi weten of de film echt of geënsceneerd is, ook al omdat de would-be actrice beweert eerdere smeekbedes om hulp te hebben gericht aan haar idool.

Maar Panahi kan de knoop niet doorhakken (hij ziet geen montage of trucage) en gedreven door schuldgevoelens en ongerustheid verlaat Behnaz de filmset. Ze deserteert om samen met Panahi ter plaatse te gaan uitzoeken hoe ‘echt’ het allemaal is. Of er sporen van een zelfmoord en een lijk te vinden zijn. De autotrip leidt naar Iraans Turkmenistan, een onherbergzaam en bergachtig gebied waar mensen in een heel andere wereld dan die van grootstedelijk en hectisch Teheran leven.

Dialoog met een dode

De meest poëtische film van Jafar Panahi opent als een thriller en een tragedie maar transformeert snel in een allegorische kroniek van beproefde vrouwen waar humor en drama elkaar in evenwicht houden. Het mysterie verdwijnt snel, de verdwijning en dood waren geënsceneerd, maar het ‘lijden’ van de betrokkene blijkt heel reëel. Marziyehs droom blijft ongewoon en onaanvaardbaar voor een gemeenschap die de bezoekers uit ‘de stad’ nadrukkelijk als vreemdelingen beschouwen. Ook al oogt de dagelijks op televisie te bewonderen soap ster zo vertrouwd dat ze een van hen lijkt.

3 FACES

De regisseur en de actrice discussiëren onderling (soms ruziën ze) maar gaan na aanvankelijke verwijten van misleiding en chantage over tot een dialoog met de ‘dode’, het meisje dat via acteerkunst een uitweg zocht uit een gesloten wereld van gedwongen huwelijken en patriarchale regels (viriliteit en succes zijn belangrijke waarden). Een meisje dat sowieso ‘het gezicht’ van de toekomst is. Ze gebruikt ook moderne tools: een telefoon als camera en het internet als link met de wereld.

Het tweede gezicht waar 3 Faces naar verwijst is Behnaz Jafari, de actrice bekend van televisie die de vrouw, het gezicht van het heden is. De derde vrouw, het derde gezicht is Shaharzad, een filmactrice die een ster was van de Iraanse cinema tijdens het Sjah-regime. Ze verdween uit beeld na de revolutie van 1979 en werd verbannen van de schermen en uit de dagelijkse realiteit. Het gezicht van het verleden leeft nu een kluizenaarsbestaan, schildert en houdt zich ver van mensen. Dit gezicht krijgen we ook niet te zien in 3 Faces, we zien haar enkel van ver en vanop de rug. Ze is een spook, een schaduw van het verleden. Dat verleden is uit beeld verdwenen maar leeft nog verder.

Ontmoetingen en botsingen

Alhoewel de metafoor er dik opligt, is 3 Faces geen gekunstelde boodschapfilm. Het is een authentieke, eerlijke en vooral ook grappige film. De ontmoetingen met de dorpelingen zijn soms verrassend, soms komisch en soms dramatisch maar altijd heel menselijk en geloofwaardig. Hun wereld is er een waar Panahi niet (meer) in leeft en die vreemd mag ogen maar voor de regisseur heel vertrouwd is. En waardevol ondanks het restrictieve karakter.

3 FACES

Veelzeggend is het feit dat Panahi teruggrijpt naar de taal van zijn voorvaders: hij spreekt Azeri en geen Farsi om contact te leggen met de dorpelingen. Behnaz Jafari begrijpt er niets van en Panahi fungeert als tolk tussen de lokalen en de actrice. In feite is hij de brug tussen de stedelijke wereld en de rurale samenleving. Van nostalgie is er geen sprake bij Panahi, hij is niet blind voor het feit dat het een archaïsche samenleving is waar alleen mannen macht hebben. Hij onderstreept echter dat vrouwen hun eigen lot in handen trachten te nemen, zowel nu als vroeger.

Het portret dat Panahi borstelt van de rurale gemeenschap én de stedelijke beschaving is allerminst utopisch. Centraal staat de contradictie tussen de verheerlijking van een filmidool en het afremmen van jonge meisjes die niet het recht krijgen om actrice te worden. Waardoor Marziyeh gedwongen wordt om te liegen en bedriegen. Deze tegenstelling confronteert filmmakers met hun eigen verantwoordelijkheden en onmacht. Panahi reageert erop door de botsing in zijn film, in zijn verhaal, te verwerken en door aan te geven hoezeer fictie en werkelijkheid verbonden zijn.

Levend begraven

3 Faces is een road movie maar alhoewel de chauffeur van Taxi Teheran (waar telefoonopnamen van een passagier ook een narratieve en symbolische functie hebben) de hectische straten van de hoofdstad verlaat om vast te zitten in een gevaarlijke bergweg met onzichtbare (maar wel hoorbare) tegenliggers, is het vooral een innerlijke road movie. Het avontuur leidt de regisseur door zijn geest naar het verleden en naar hedendaagse morele conflicten.

3 FACES

Hij doet dit niet op een narcistische manier, zoals zijn hommage aan Kiarostami zich niet richt op een cinefiele incrowd. Zijn benadering is open, empathisch, respectvol, intelligent, gevoelig en grappig. Getuige de even hilarische als prangende scène waarin een oude vrouw haar (uitgegraven) graf test. In een universum waar vrouwen levend begraven lijken. Of de patsituatie die ontstaat wanneer een gekwetste dekstier de weg blokkeert (en welstand in gevaar brengt). Om maar te zwijgen van de volkstoeloop die plots verdampt wanneer blijkt dat de egoïstische vreemdelingen een aan zijn lot overgelaten gemeenschap “niet komen helpen.” Betekenisvol allemaal, maar het blijven scènes vol humor en fantasie.

Tegen elke prijs filmen

Stiekem films maken, verboden aan zijn laars lappen, heeft iets schalks en rebels. Iets heroïsch ook. De ontstaansgeschiedenis van 3 Faces is straffer dan veel Hollywood avonturen. Maar eenvoudiger ook. Jafar Panahi, de regisseur, bezorgde Behnaz Jafari, de actrice, het scenario en de volgende dag stapten ze samen in de auto om de prent te draaien. Haar bekendheid hielp maar Panahi moest zich geregeld voor de politie verstoppen en beroep doen op stromannen om te verbergen dat hij een film aan het draaien was. Terwijl achteraf het filmmateriaal het land moest worden uitgesmokkeld.

Op dat vlak heeft Panahi ondertussen ervaring maar films maken op dergelijke wijze blijft een riskante onderneming die moed, doorzettingsvermogen en intelligentie vereist. De risico’s blijven groot, zeker voor Behnaz Jafari die haar brood verdient bij staatsbedrijven. Angst speelde niet, verzekerde de actrice in Cannes. “Ik hoop dat alles goed afloopt” zei ze tegen Le Monde.

Dat hoopt haar regisseur natuurlijk ook en naar verluid gaat hij voorzichtig te werk én kan hij bogen op netwerk van sympathisanten. Maar Panahi verzet zich tegen zijn creatieve ter dood veroordeling en wil films blijven maken. Films als pleidooien voor vrijheid, gelijkheid en zelfstandigheid. Maar vooral: Jafar Panahi wil creatief en levendig blijven. Tegen elke prijs filmen. Omdat zijn passie ook zijn leven is.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen bij De Wereld Morgen, 8 augustus 2018)

3 FACES: regie: Jafar Panahi; Iran, 2018, 100′; met: Jafar Panahi, Behnaz Jafari, Mariziyeh Rezaei, Maedeh Erteghaei; scenario: Jafar Panahi & Nader Saeiva; fotografie: Amin Jafari; muziek: Imaj Studio Tabriz; montage: Jafar Panahi & Mastaneh Mohajer; distributie: Imagine, release: 8 augustus.

3 FACES