Interview Volker Schlöndorff over Diplomatie: ‘Diplomatie is niet zo proper’

jun 10, 2018   //   by Ivo De Kock   //   actueel, film, interview, portret  //  No Comments

VOLKER SCHLONDORFF

Die Blechtrommel-regisseur Volker Schlöndorff blijft films maken over WO II omdat “mensen tijdens zo’n conflict in extreme situaties belanden, wat boeiende reacties oplevert”. Zijn toneeladaptatie Diplomatie is een karakterstudie waarin een Duitse generaal en een Zweedse consul een verbaal pokerspel spelen met Parijs als inzet. Diplomatie verliest daarbij zijn nobel, onaantastbaar aureool.

DIPLOMATIE

Met films zoals Die verlorene Ehre der Katharina Blum, Die Blechtrommel, Die Fälschung, Un amour de Swann en Un amour de Swann liggen de successen van de Duitse cineast Volker Schlöndorff ver acher ons. Na de jaren zeventig en tachtig leken zijn creatieve bronnen opgedroogd met werk dat in het beste geval (Palmetto, Der neunte Tag) ‘verdienstelijk’ was. Daarom is Diplomatie zo’n aangename verrassing. Deze adaptatie van het gelijknamige toneelstuk van Cyril Gely is een intens acteerduel tussen Niels Arestrup en André Dussolier maar vooral ook een spannende confrontatie tussen morele, intellectuele en emotionele argumenten. Een fictiefilm die speculeert over waarom een Duits bevelhebber de opdracht van de Führer om Parijs te vernietigen wanneer de geallieerden de stad dreigden in te nemen niet uitvoert. Frankrijk en Parijs waren altijd al de tweede thuis van Schlöndorff en de cineast toont ons dan ook met enige trots zijn smartphone wanneer we hem in Brussel ontmoeten: “96% publiekstevredenheid in Frankrijk voor Diplomatie, dat is niet slecht, het lijkt op een stemming in een stalinistisch regime”.

U studeerde in Frankrijk en werkte als assistent voor Louis Malle (Le feu follet, Viva Maria!) en Alain Resnais (L’année dernière à Marienbad). Diens laatste film Aimer, boire et chanter is opnieuw een toneeladaptatie, net als Diplomatie. Deel je zijn liefde voor theater?

Ik zag de film van Resnais tijdens het filmfestival van Berlijn, ik wist niet dat er een toneeladaptatie van hem aan kwam. Zijn liefde voor toneel is trouwens groter dan de mijne. Ik heb maar een beperkt aantal toneelstukken, waaronder Death of a Salesman, verfilmd.

DIE VERLORENE EHRE DER KATHARINA BLUM

U tekende voor heel wat meer boekverfilmingen: Die Blechtrommel, Un amour de Swann, Die verlorene ehre der Katharina Blum, Die Fälschung, A gathering of old men, Palmetto, Der neunte Tag, Der Fangschusz, …

Mijn goede vriend Billy Wilder zei steeds “waarom doe je boeken en geen toneelstukken? De constructie van een toneelstuk is die van een film. Wanneer het doek opent start het verhaal en het eindigt wanneer het doek valt”. Bovendien draait een theaterstuk om een uitwisseling van argumenten terwijl bij een roman er meer gevoelens in het spel zijn. Maar vaste regels zijn er niet, wanneer je aan een scenario begint maakt het niet uit of je vertrekt van een krantenbericht of van een toneelstuk, je zoekt steeds manieren om een publiek te entertainen.

DIE BLECHTROMMEL

Bij toneeladaptaties zijn de dialogen cruciaal.

Diplomatie is een typische dialoogfilm. Dat had me moeten afschrikken, maar het onderwerp sprak me aan. Generaal Dietrich Von Choltitz en consul Raoul Nordling spelen een pokerspel en de pot op tafel is Parijs. Je wordt overmand door emoties want hoe kan men plannen om Parijs te vernietigen en hoe komt het dat een erg gehoorzame generaal uiteindelijk Hitlers bevel niet uitvoert? De feiten behoren tot de geschiedenis maar laten ruimte voor speculatie en fictie. Diplomatie is een karakterstudie die peilt naar de beweegredenen van de generaal. Ik hield van het idee dat diplomatie heel wat kan bereiken via argumenten maar dat het in zijn ‘het doel heiligt de middelen’ benadering ook niet zo proper is, ook al is diplomatie minder dodelijk dan militair optreden. De diplomaat bluft, liegt, charmeert; hij gebruikt alle trucs van een pokerspel.

De consul blijft mysterieus.

In het toneelstuk is het zoals in de realiteit: Nordling handelde op eigen initiatief, gedreven door zijn liefde voor Parijs. De vraag die ik al aansneed in andere films is ‘hoe werkt de geschiedenis’. Er zijn verschillende scholen over hoe geschiedenis geschreven wordt. Volgens de eerste wordt de geschiedenis gemaakt door grote figuren: Napoleon, Churchill, Mao, Lenin. Volgens een andere school is de klassenstrijd de bepalende factor. Ik heb geloofd in beide scholen, de grote mannen en de marxistische theorie. Vandaag denk ik dat geschiedenis werkt zoals in Darwins evolutietheorie. Een klein gen muteert in een ander gen en op lange termijn produceert dat bepaalde effecten. De actie van een man maakt niet meteen een verschil, maar op lange termijn wel. Een klein ding verandert, een ander klein ding ook en uiteindelijk zijn de dingen veranderd. Ieder van ons kan zo een beetje een verschil maken.

DIPLOMATIE

Nordling wordt geconfronteerd met iemand wiens ijzeren wil beschermd wordt door een harnas van staal. Hij moet een kleine barst of opening zoeken om het schild open te breken. Van het moment dat hij de man achter het harnas gevonden heeft kan hij op hem inwerken. Hij kan inspelen op zijn gevoelens voor zijn familie en hem manipuleren. Het is een psychologisch steekspel. De generaal blijft een militair maar de consul vindt de mens achter de man in uniform. Wat niet wil zeggen dat ik veel medelijden heb met de generaal. Sommigen dachten dat ik hen wou doen meeleven met de generaal. Ik ben de laatste om dat te willen want heel mijn jeugd leed ik door de acties van deze generaals; als jonge Duitser werd ik geconfronteerd met hun erfenis. Ik heb geen sympathie voor von Choltitz maar Nordling moet de vinger leggen op gevoelens om de man te beïnvloeden.

U opent met documentaire beelden van de verwoesting van Warschau.

Dat zat niet in het scenario, we voegden het toe tijdens de montage. Om de dreiging heel ernstig en reëel te maken moesten we iets doen. De verwoesting van een stad is iets dat mensen zich niet meer kunnen voorstellen, het gebeurde gelukkig de laatste 70 jaar niet meer in Europa, op Sarajevo na. De beelden leken me ideaal om te tonen wat Parijs boven het hoofd hing. Want Hitler wou er de stad zo doen uitzien. Door er muziek van Beethoven bij te plaatsen tonen we twee gezichten van een beschaving die in staat is tot het beste en het slechtste. Het geeft aan met welke vijand de consul te maken heeft.

DIPLOMATIE

Het lijkt een beeld dat in zijn geest opkomt.

Dat was mijn opzet, ik wou de consul mijmerend door de straten van Parijs laten lopen met deze beelden in het achterhoofd. Hij denkt na over wat er kan gebeuren en al weten we nog niet wat hj van plan is, het introduceert hem wel als een fascinerend personage.

Even intrigerend is de geheime toegang tot de hotelkamer van de generaal.

Dat is haast een komisch element. Maar het is ook logisch want wanneer de consul een geheime meeting wil met de generaal moet hij, om de man niet te compromiteren, ongemerkt toegang tot hem krijgen. Een hotel heeft ook een geschiedenis en het verhaal van de keizer die een trap opsluipt en opgewacht wordt door zijn courtisane verlicht de zaken. Het gaat tenslotte om Parijs, de stad van de liefde.

DIPLOMATIE

Dat Parijs is een personage in de film.

Het is inderdaad het derde hoofdpersonage. Een van de voordelen van film t.o.v. theater is dat ik de stad aanwezig kan maken. Onrechtstreeks door in ‘de stad van het licht’ dat licht te laten evolueren van de nachtelijke duisternis tot het licht van het ochtendgloren én door het hotel na een stroomonderbreking in het halfduister te dompelen. Maar ook rechtstreeks met een blik door de ramen en een sporadische excursie. Daarom bedacht ik de scène op het dak, de climax waarbij de personages omringd worden door de stad. Heel onwaarschijnlijk, want waarom zou de generaal zich op het dak begeven en de consul meenemen? Maar dat is cinema.

De typische postkaartbeelden van Parijs ontbreken wel.

Het voordeel van hotel Meurice als locatie is dat het in de rue de Rivoli gelegen is waardoor je door de ramen het centrum van Parijs ziet. Het ging me ook om de relatie tussen de personages en de stad en niet louter om het herkenbaar beeld. Wanneer het raam opengaat en er frisse lucht binnenstroomt gaat de generaal met zijn rug naar het raam zitten, hij weigert te kijken naar de stad. De consul toont hem een stad die bijna aan te raken is maar de generaal wil het niet zien. Omdat hij de gevolgen van zijn actie niet in overweging wil nemen.

DIPLOMATIE

Bij het bekijken van de apocalyptische beelden van de verwoestingen bij het Syrisch conflict stelde ik me wel de vraag waarom we zo heftig reageren op het vernietigen van gebouwen in Aleppo en veel minder bij de menselijke slachtoffers die er vallen. Hechten we meer aan schoonheid dan aan mensenlevens?

Je hebt een punt. We kleefden in Diplomatie geen exact cijfer op het aantal doden dat zou gevallen zijn wanneer de verwoesting van Parijs was doorgegaan. Sommigen zeiden honderdduizend, anderen een miljoen, ik hield het bij “weinigen zullen het overleven”. De generaal kan zich voorstellen dat zijn vrouw en drie kinderen gedood worden omwille van zijn ongehoorzaamheid maar de dood van duizenden mensen is moeilijker te vatten. De esthetische schoonheid, de erfenis van honderden jaren beschaving die vervat zit in een stedelijk landschap – bruggen, kathedralen, de Eiffeltoren – is plots synoniem voor de volledige beschaving en voor schoonheid. De gebouwen tonen tot wat een beschaving in staat is en wat er op het spel staat. De vernietiging van Parijs raakt ons meer dan de dood van duizenden mensen omdat de creatieve energie die in de stenen van de kathedraal zit zowat het geheugen van duizenden mensen vormt. Daarom is het ook zo belangrijk. Ik vergelijk niet graag met andere films maar daar faalt in mijn ogen The Monuments Men. Ik hou van de acteurs en bewonder George Clooney maar wanneer ze op hun knieën gaan zitten voor de pièta werkt het niet. Wat wèl raakt in de film is het verbranden van schilderijen, wat in het echt nooit gebeurd is. Je blijft niet ombewogen omdat je meteen denkt dat het mensen hadden kunnen zijn. Maar het is een interessante vraag die je stelt. Er is een link tussen kunst en leven, kunst is een substituut voor menselijk leven. Een kunstwerk heeft ook meestal een langer leven, het is niet eeuwig maar overtreft het leven van ieder individu.

DIPLOMATIE

Er is een parallel tussen Diplomatie en Der neunte Tag, waar ook de moraliteit van acties in vraag wordt gesteld en mensen keuzes en beslissingen evalueren.

Ik was beschaamd toen ik gisteren een filmles gaf in Berlijn en daarbij Der neunte Tag nog eens bekeek. De film beviel me erg maar het leek alsof ik mezelf imiteerde. Het gaat om eenzelfde strijd tussen twee mensen met af en toe een uitstap naar in dat geval een concentratiekamp. Er is ook een glas water dat wordt aangereikt wanneer een van de opponenten ziek wordt, alleen is het omgekeerd en wordt de priester ziek en geeft de gestapo-officier hem water. Ik was verbaasd, ik was vergeten hoezeer ik mezelf kopieerde. Maar het is beter van jezelf te stelen dan van anderen.

Over invloed gesproken: vormde René Clements Paris brûle-t-il een inspiratiebron?

Ik heb de opnamen van die film nog bijgewoond. Het was een groot epos waarvoor het verkeer op de Champs Elysées werd stilgelegd. In zekere zin had ik graag wat meer middelen gehad om het gevecht rond hotel Meurice bij de overgave te ensceneren maar de beelden die ik wel heb werken. De film van Clement was goed, alleen vertrouwden ze de autobiografie van de generaal te zeer. Ik geloof niet dat hij reeds bij zijn aankomst in Parijs het besluit had genomen om de stad niet te vernietigen. De feiten bewijzen dat. Hij vroeg speciale troepen aan, liet dynamiet plaatsen onder de bruggen en in gebouwen, reserveerde vliegtuigen voor verwoestende raids met fosforbommen te organiseren en het reuzekanon dat gebruikt was in Sebastopol haalde enkel Parijs niet omdat het treintransport bleef steken in de Elzas. Ik ben er van overtuigd dat hij aanvankelijk wel degelijk Hitlers bevel wou opvolgen en pas later hierop terugkwam.

DIPLOMATIE

Speelden daarbij morele of praktische overwegingen?

Dat is stof voor speculatie. Ik denk dat hij een deal sloot. Voor de schijn organiseren we een klein gevecht rond het hotel en dan geef ik me, geconfronteerd met een overmacht over, zodat ze niet kunnen zeggen dat ik een defaitist of verrader ben. In ruil daarvoor onderzoek je mijn verleden niet en kom ik er vanaf met enkele jaren opsluiting in een Brits kasteel.

In tegenstelling tot in films, veranderen mensen in de werkelijkheid niet zo gemakkelijk.

Je hebt gelijk, daarom heb je in films ook dramatische wissels die in de realiteit niet zo sterk zijn. Mensen veranderen niet zomaar, dus er moeten een aantal elementen samenkomen. Uit de gesprekken met zijn soldaten zien we dat hij niet over de middelen beschikt om veel weerstand te bieden dus Hitlers puur door wraakgevoelens geïnspireerd bevel was onvoldoende als reden om zichzelf en zijn familie te bezoedelen.

Doordat alles zich in een nacht afspeelt gebeurt de omslag van de generaal snel.

Ik wou geen docudrama maken maar een fictiefilm. De geheime trap en de doorzichtige spiegel zijn bewuste fictieelementen. We zijn nu 70 jaar later en ik wil de geschiedenis niet onderzoeken om te bepalen wat er exact gebeurd is. Het is interessanter om menselijke verhalen te vertellen. Mijn 22-jarige dochter vraagt me waarom ik films over WOII blijf maken – na La mer à l’aube in 2011 nu opnieuw Diplomatie – en dan antwoord ik haar dat het me niet om die oorlog gaat maar om het feit dat mensen tijdens zo’n conflict in extreme situaties belanden wat boeiende reacties oplevert.

DEATH OF A SALESMAN

Toen ik u lang geleden in Deauville zag voor Death of a Salesman viel het me als aanhanger van de auteurtheorie op hoezeer alle aandacht naar Dustin Hoffman ging en de brave regisseur er voor spek en bonen bijzat.

De hype rond acteurs is typisch voor Hollywood. Ik werkte graag samen met Hoffman, we zijn nog altijd vrienden, maar ik genoot echt van de samenwerking met Arthur Miller, een schitterend man. Death of a Salesman was een interessant experiment maar ik hoef niet zo nummer een te zijn. Toen ik besloot om regisseur te worden vond ik dat acteurs films maakten; ik heb veel respect voor de mensen die we op het scherm zien. Of dat nu Gary Cooper, Ava Gardner, Dustin Hoffman of André Dussolier en Niels Arestrup zijn. Zij zijn de mensen die het doen, wij regisseurs helpen hen enkel. Wanneer er een cinefiele gemeenschap is die auteurs op handen draagt vind ik dat fijn, maar ik hoef niet opgehemeld te worden. Ik denk dat ik in mijn hoofd en hart een eigen universum heb maar ik heb geen behoefte om dat te onderstrepen. Ik ben geen missionaris.

DIE FALSCHUNG

U bent geen Werner Herzog of Rainer Werner Fassbinder.

Dat zijn ook in het echte leven andere mensen, andere personages. Ik ben goed bevriend met Werner en ik werkte met Fassbinder maar we zijn anders. We releasen overigens, alvast in Frankrijk en Duitsland, binnenkort een oude film van mij waarin Fassbinder samen met Margarethe von Trotta acteerde. Baal was een Bertolt Brecht-verfilming die omwille van de rechten niet meer te zien is geweest sinds 1969. Ik was eerst geneigd om wijzigingen aan te brengen maar op aanraden van vrienden liet ik de film zoals hij was. Compleet met een aantal fouten maar ook met een tijdsgebonden vuur en gedrevenheid. Fassbinder zou later dat jaar zijn eerste langspeelfilm, Liebe is kälter als der Tod, maken maar ik had hem in een undergroundtoneelstuk gezien waardoor ik wist dat hij perfect was voor die rol. Hij was heel egocentrisch, maar dat is ok, er bestaan nu eenmaal verschillende soorten artiesten zoals er ook verschillende soorten films zijn. Baal is hardcore arthousecinema en we zullen wel zien of er iemand komt kijken, terwijl Diplomatie veel toegankelijker is. Maar ik hou van beiden.

IVO DE KOCK

(Interview verschenen in Filmmagie, april 2014)

VOLKER SCHLONDORFF

Leave a comment