Billy Wilder: Het morele universum van de tedere anarchist
SUNSET BOULEVARD
“Een brein vol scheermesjes en een hart vol schaamteloze brutaliteit”. Zo omschreef William Holden de regisseur-scenarist van Double Indemnity, Sunset Boulevard en Some Like it Hot. Billy Wilder bezat de reputatie van grapjas en cynicus die flirtte met het vulgaire. Achter dat vals beeld schuilt een verhalenverteller die met een cocktail van humor, provocatie, bitterheid en tederheid tekende voor morele en romantische films (“Ik maak geen cinema, ik maak films”). Een legendarisch filmmaker die populaire klassiekers afwisselde met commerciële flops, zes Oscars kreeg maar ook onder kritiek werd bedolven. De BILLY WILDER COLLECTION (MGM) bundelt het latere werk van deze complexe ‘auteur’. Acht parels, van Witness for the Prosecution (1957) tot Avanti! (1972).
BILLY WILDER
Oostenrijker Billy Wilder (1906-2002) behoorde tot de generatie Europese cineasten voor wie Hollywood geen droom was maar de enige mogelijkheid om aan een nachtmerrie te ontsnappen. De paradox van Wilder is dat hij zich na zijn vlucht voor het nazisme in 1933 meteen in de droomfabriek thuisvoelde, maar dat hij zijn adoptieland altijd met de ogen van een vreemdeling bleef bekijken. Samen met zijn vriend Charles Brackett groeide hij snel uit tot een door Mitch Leisen, Ernst Lubitsch en Howard Hawks gewaardeerd scenarist. Zelf schatte Wilder niet alle regisseurs hoog in. “Het is niet nodig dat een regisseur kan schrijven”, vond hij, “maar het helpt wanneer hij kan lezen”.
Om de scenario’s die hij met Brackett (en later I.A.L. Diamond) schreef te beschermen, zette Wilder de stap naar regie. Na een komedie (The Major and the Minor), een oorlogsprent (Five Graves to Cairo) en een film noir (Double Indemnity) volgde een drama over alcoholisme (The Lost Weekend). Met Sunset Boulevard, een donkere satire over illusie en vergankelijkheid, toonde hij zich een waardige vertegenwoordiger van de Weense school (Lubitsch, Mankiewicz, Ophüls, Preminger, von Stroheim). De instantklassieker lanceerde zijn carrière. Ace in the Hole, Stalag 17, Sabrina, The Seven Year Itch en Some Like it Hot bevestigden zijn talent én vermogen moderne, populaire films te maken.
ACE IN THE HOLE
Billy Wilder werd filmgeschiedenis, zijn traject dat van Hollywood in de 20ste eeuw. Als scenarist in de jaren ’30 en contractueel regisseur in de jaren ’40 was hij een product van het studiosysteem. Als scenarist/regisseur/ producent sloeg ‘auteur’ Wilder in de jaren ’50-’60 een brug tussen studio’s en onafhankelijke filmmakers. Tijdens het ‘New Hollywood’ van de jaren ’70 behield hij als klassiek cineast een hoog ‘maverick’-gehalte. Wilder bleef een belangrijk figuur in de Amerikaanse naoorlogse cinema, maar zijn invloed verminderde. Tijdens zijn (en Hollywoods) gloriejaren maakte hij films die geld opbrachten, het publiek uitdaagden én door critici werden geloofd.
Vanaf midden de jaren ’60 ging de kritische waardering schommelen en nam de interesse van het publiek af. Het prikkelende leek plotseling oubollig, platvloers of shockerend. Wilder was ‘out of touch’ met de critici, zijn tijd en zijn publiek. “Wanneer mensen niet naar een film gaan kijken, kan je ze niet tegenhouden” zei hij na het floppen van Kiss Me, Stupid en The Fortune Cookie. Hij vond Europees geld voor The Private Life of Sherlock Holmes, Avanti! en Fedora maar het publiek bleef weg.
DOUBLE INDEMNITY
The Front Page deed het iets beter, Buddy Buddy werd een pijnlijk afscheid. Een ervaring die hij verwerkte in zijn speech n.a.v. zijn Producers Guild ‘life-achievement award’ (1997): “Een oude man ging naar de dokter. ‘Wat is het probleem?’ vroeg die. ‘Dokter, ik kan niet plassen’ was het antwoord. ‘Hoe oud ben je?’ reageerde de arts. ‘Negentig’. ‘Je hebt genoeg geplast’ zei de dokter”. Luid applaus voor Wilder die humor vond in het pijnlijke. Niets nieuws, zijn films onthullen steevast het komische in het tragische (en omgekeerd).
Voor aanhangers van de ‘auteurpolitiek’ bleef Billy Wilder levenslang een enigma. Als scenarist-regisseur drukte hij een persoonlijke stempel op zijn films, maar dat volstond lange tijd niet voor het predicaat ‘auteur’. Want, zo gold de redenering, de ware auteur is per definitie een pure ‘metteur en scène’ die zich zoals Hitchcock en Hawks door regie een project toeëigent. Voor Andrew Sarris had de ‘cynische’ Wilder geen herkenbare persoonlijke stijl en kon hij dus onmogelijk een auteur zijn.
THE FORTUNE COOKIE
Wilders oeuvre (met motieven, stijl en moraliteit) en creatieve persoonlijkheid werden pas heel laat ‘ontdekt’. Waarop Sarris de ‘King of Comedy’ tot auteur rehabiliteerde. Nochtans was Wilder onwrikbaar trouw aan zichzelf gebleven. Niet de essentie van zijn films bleek veranderd, wel de perceptie van zijn werk. Terwijl ook cinema geëvolueerd was. “De films zijn kleiner geworden” declameerde Norma Desmond met veel pathos in Sunset Boulevard. “Ik wist al dat er iets mis mee was” reageerde Joe Gillis.
Zijn respect voor het publiek maakte Wilder zo problematisch. Films regisseren was geen manier om zichzelf in het zonnetje te plaatsen, de kijker het alfabet van de filmkunst bij te brengen of het publiek te slim af te zijn. Geen gezochte shots (“Ik heb er een gloeiende hekel aan als men een scène filmt vanuit een kachel, alsof men Sinterklaas is”), belerende personages of al te clevere plots bij Wilder. Zijn principes: hou het eenvoudig, “maak het duidelijk”. Aangevuld met: hou het interessant! Er is geen sprake van onderschatting want “kijkers zijn doorgaans veel intelligenter dan wat ze te zien krijgen”. De slimme auteur respecteert die intelligentie. “Ik schrijf met de camera”, gaf Wilder toe, “maar niet te veel!”. Lees: stijl en techniek moeten functioneel blijven.
WITNESS FOR THE PROSECUTION
Wat niet betekent dat ze kleurloos zijn want ze blijven verbonden met Wilders tragikomische visie op de mensheid. Die staat diametraal tegenover Frank Capra’s visie. Daar waar Capra mensen toont zoals ze zouden moeten zijn, laat Wilder ze zien zoals ze zijn. Daar waar Capra conventionele moraal omhelst, ondergraaft Wilder ze. Tot woede van velen. Kiss Me, Stupid werd zwaar op de korrel genomen omdat het de mythe van de trouwe echtgenote onderuit haalde. Een componist die ontdekt wil worden vervangt, om ze uit de handen te houden van een zingende Casanova, zijn echtgenote door een prostituee. Door omstandigheden belandt ze wèl in diens bed, zonder bestraffing. Wilder zag een prent over menselijke waardigheid en levenslessen maar hij werd genadeloos afgemaakt om het vreugdevolle overspel.
Voordien was er al kritiek op de ‘anti-Amerikaanse’ benadering van het leger in A Foreign Affair en de ontluistering van de Hollywood-mythe in Sunset Boulevard. Daar bleef het niet bij. Geen Amerikaanse filmer is zo zwaar en zo vaak bekritiseerd als Wilder, om het doorbreken van taboes, de zwarte humor, de ‘platvloersheid’. Maar vooral omwille van zijn kritiek op de ‘American way of life’. De
opgang van een Amerikaan is vaak evenredig met de morele teleurgang waartoe hij bereid is.
IRMA LA DOUCE
Met rake typeringen en flitsende dialogen richt Wilder zijn pijlen op macht en seksisme (The Apartment, Irma La Douce, Buddy Buddy), bedrog (Witness for the Prosecution, The Fortune Cookie, Avanti!), kapitalistische logica (One, two, three, Sabrina), puritanisme (Avanti!, Kiss Me, Stupid, The Private Life of Sherlock Holmes), opportunisme en sensatiezucht (Ace in the Hole, The Front Page), verveling in het huwelijksleven (The Seven Year Itch) en de terreur van geweld (Some Like it Hot).
De humorist is ook een moralist. Het ritme van zijn komedies vormt een eerbetoon aan de energie van de dynamische Amerikaanse samenleving maar tegelijk wordt gewaarschuwd voor het zielloze materialisme en de koele competitiegeest die de keerzijde van de medaille vormen. Onmenselijke personages worden door hun belevenissen gelouterd. Alsof het Amerikaanse materialisme verzacht na een confrontatie met Europese romantiek. In Avanti! ontdekt een Amerikaans zakenman in Italië niet alleen het geheim van zijn overleden vader (die 10 jaar lang zijn geregelde leventje ontvluchtte door in de armen van een geliefde te duiken), maar ook verborgen gevoelens (“Italië is geen land, het is een emotie” aldus een Britse).
THE APARTMENT
Het finale compromis verzoent twee werelden. De kinderen zetten als verborgen koppel de traditie van hun ouders voort en strijden zo tegen de dood. Deze rebellie tegen het onvermijdelijke wordt sterker in de herfst van Wilders carrière. The Front Page, Fedora en The Private Life of Sherlock Holmes grijpen terug naar het verleden, bevatten macabere rituelen en draaien rond bedrieglijke schijn. Een ontluisterde, aan cocaïne verslaafde Sherlock Holmes zit op het spoor van een monster dat geen monster is, laat zich bedriegen door een vrouw en meeslepen door melancholie (“Er zijn geen grote misdaden meer”).
ONE, TWO, THREE
Wilder kiest hier niet voor de gemakkelijke parodie, maar voor een surrealistische trip door de herinneringen van een associatieve geest. Met vertrouwde confrontaties (cynicus vs. romanticus: The Apartment, The Fortune Cookie, One, two, three) en dilemma’s (keuze van het hart of het verstand: Witness for the Prosecution, Irma La Douce, Avanti!, Kiss Me, Stupid). De film waarin Billy Wilder de menselijke kwetsbaarheid extreem dramatiseerde werd helaas ook zijn meest verminkte werk. “We hadden niet mogen panikeren na de catastrofale previews” besefte Wilder later. Om één van zijn personages te citeren: “Nobody’s perfect!”.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in Filmtv/dvd, n° 553, juni 2005)
BILLY WILDER COLLECTION (MGM)
WITNESS FOR THE PROSECUTION (Film: **** / Extra’s: 0) // THE APARTMENT (Film: **** / Extra’s: 0 Trailer) // ONE, TWO, THREE (Film: KKK / Extra’s: 0) // IRMA LA DOUCE (Film: **** / Extra’s: 0 Trailer) // KISS ME, STUPID (Film: ***/ Extra’s: 0) // THE FORTUNE COOKIE (Film: **** / Extra’s: 0 Trailer) // THE PRIVATE LIFE OF SHERLOCK HOLMES (Film: **** / Extra’s: 0) // AVANTI! (Film: *** / Extra’s: 0).
THE PRIVATE LIFE OF SHERLOCK HOLMES