James Ellroy: De donkere plaatsen van het gedroomde leven
JAMES ELLROY
James Ellroy is een schrijver die misverstanden en onbegrip teweeg brengt. Critici vergelijken hem met de ‘witte pitbull’ waarmee hij op de omslag van enkele boeken poseerde. Alleen was deze ‘smart motherfucker‘, zoals Ellroy hem in My Dark Places beschrijft, een bull terriër (een lieve hond in een ruwe verpakking). Interviewers trachten dan weer Ellroy uitspraken te ontlokken over realisme, research en politieke standpunten. Dingen die totaal niet relevant zijn voor het soort literatuur dat Ellroy schrijft: snel, obsessief, donker, persoonlijk, riskant en emotioneel.
James Ellroy is uitzonderlijk gedreven. En hij is een groot schrijver zoals de even getormenteerde James Crumley, geen omhooggevallen journalist zoals Carl Hiaasen of veredelde amateur zoals John Grisham. Helemaal verwonderlijk is de verwarring i.v.m. Ellroy evenwel niet. James Ellroy is immers iemand die zijn ziel blootlegt in zijn werk maar als publieke figuur consequent een mysterieus imago cultiveert. Geheimzinnig, robuust en zelfzeker (met een provocerende “ik ben de beste”-pose).
Terwijl ook het literaire klimaat voor enige miskenning zorgt. Ellroy werkt in de ‘ouderwetse’ noir-traditie en toont zijn lezers hoe een (chaotisch) romantisch leven mogelijk is. Alles lijkt negatief in de boeken van Ellroy, maar door de stuwende kracht van zijn obsessie wordt een positieve uitweg gecreëerd. Via het uitzieken van een trauma. Zoals in het werk van James M. Cain en Thomas Harris of in films als White Heat (Raoul Walsh) en Vertigo (Alfred Hitchcock). Een aanpak die vloekt met de postmoderne literatuur waar nihilisme, krachteloosheid en getheoretiseer domineren.
THE BLACK DAHLIA
De ‘roman noir’, waarvan James Ellroy een perfecte vertegenwoordiger is, valt op door directheid, kracht en geladenheid. Door het doorbreken van literaire grenzen ook: het misdaadgenre wordt stilistisch en thematisch overstegen. Ellroy doet dit in een ‘misdaad òroman’ als The Black Dahlia door de gruwel tot in het extreme door te trekken en in een ‘historische roman’ als American Tabloid door de geschiedenis van zijn land uit te vergroten tot een misdaadverhaal. Een en ander is typisch Amerikaans: er is in de Amerikaanse literatuur een traditie van aandacht voor het tragische bewustzijn. Van William Faulkner tot Norman Mailer, van Jim Thompson tot James Ellroy kleuren traumatische obsessies, extreme gewelddadigheid en diepe persoonlijkheidscrisissen het leven van door de Amerikaanse droom getekende (anti-)helden.
COP
Het vertrekpunt van de romans van Ellroy is dan ook steevast gelijklopend: de hoofdpersonen (veelal politieagenten) leven in een wereld uit evenwicht (vaak het L.A. uit de jaren vijftig) en worden geconfronteerd met een chaotische zaak (die bol staat van moord en corruptie). Hun speurtocht wordt snel een odyssee doorheen zowel de eigen als de maatschappelijke waanzin. De protagonisten verliezen de controle over zichzelf en hun omgeving. Hun onderbewustzijn en hun leefwereld vallen samen: de wanorde en de gruwel waarop ze stuiten drukt a.h.w. de eigen chaotische en gewelddadige geest uit. Ze worstelen met collectieve trauma’s en persoonlijke schuldgevoelens.
LA Confidential
De personages puren kracht uit lijden maar vervallen daarbij nooit in triomfalisme of trots zoals de klassieke beproefde helden (genre Rocky). Het is voor hen niet meer of niet minder dan een kwestie van overleven. Ook voor Ellroy is het pure levensnoodzaak. Want de schrijver worstelt met dezelfde problematiek als zijn literaire afsplitsingen. Zo werd in zijn jeugd zijn moeder op brutale wijze vermoord door een onbekende. Jean ‘Geneva’ Hilliker Ellroy woonde in 1958 na haar echtscheiding samen met haar zoon Lee Earle (die zich later James zou laten noemen) in een ongure wijk van L.A.. Na een avondje uit werd ze gewurgd teruggevonden op een verlaten stuk grond. De dader werd nooit gevat.
LA Confidential
James ging bij zijn vader wonen en ontwikkelde een obsessie voor de ‘zwarte Dahlia’, een jonge vrouw die in 1947 vermoord werd in Hollywood. Deze moordzaak werd legendarisch door de gruwelijkheid van de feiten (het lijk van Betty Short werd in tweeën gezaagd teruggevonden, zonder ingewanden en met sporen van vreselijke martelingen) en doordat het een onopgeloste zaak is gebleven. De zwarte Dahlia fascineerde de jonge Ellroy en zou later een rode draad door zijn werk worden (in elk van zijn zes eerste boeken wordt naar de zwarte Dahlia verwezen) totdat hij in The Black Dahlia de zaak frontaal aanpakte. Voordien, als adolescent, ontspoorde James Ellroy: misdaad (inbraak en diefstal), drank en drugs overheersten. Enkel als caddy van een golfclub herwon hij een zeker evenwicht.
THE BLACK DAHLIA
De echte ommekeer trad pas op toen Ellroy, na een ziekte, begon te schrijven. Hij kon, via personages die eenzelfde traject afleggen, de obsessieve krachten en de martelende traumas die hem drijven onderzoeken. De centrale figuren van Ellroy zijn getormenteerd (ze worden verscheurd door pijn, schuldgevoelens, driften en verdriet) en moeten door een diep persoonlijk dal (waarbij ze zichzelf wantrouwen en verafschuwen) om te ontsnappen aan haat, ontgoocheling en blind triomfalisme. Zij het nooit zonder kleerscheuren.
THE BLACK DAHLIA
In zijn debuutroman Brown’s Requiem (1981) introduceert Ellroy privédetective en Beethoven-fan Fritz Brown in een speurtocht naar een moordenaar én naar liefde en schoonheid. Het werk is autobiografisch getint, net als Clandestine (1982), waar speurder Fred Underhill bij een moord een spoor van politiecorruptie blootlegt. Reeds snel blijken de verhalen van Ellroy helletochten te zijn, met personages die amper nog hun innerlijke chaos kunnen onderscheiden van de helse realiteit buiten zichzelf. In de trilogie Blood on the Moon (1984), Because the night (1984) en Suicide Hill (1986) is de keiharde inspecteur Lloyd Hopkins nog meer ontspoord (want minder rechtlijnig) dan Dirty Harry. Een subtiliteit die acteur James Woods (die er een karikaturale ‘gek’ van maakte) en regisseur James B. Harris (die het einde verminkte) misten bij Cop, de eerste Ellroy-verfilming.
COP
Ellroy gaat nog iets verder met Silent Terror (1986): een psycho-killer vertelt zlf zijn serie-moorden. De tocht doorheen de overhitte psyche van misdadigers en moordenaars zet Ellroy voort in zijn episch L.A. kwartet: The Black Dahlia (1987), The Big Nowhere (1988), LA Confidential (1990) en White Jazz (1992). Werken die op het knooppunt van fictie en realiteit balanceren en personages introduceren die emotioneel verbonden zijn met het gebeuren.
Zo is Bucky Bleichert in The Black Dahlia een autodestructief en onevenwichtig iemand die zijn frustraties en verbeelding de vrije loop laat bij het oplossen van een moordzaak. In The Big Nowhere voedt paranoïa de angst van de betrokkenen en loopt de communistenjacht in Hollywood parallel met de jacht op een moordenaar. In L.A. Confidential worstelt Jack Vincennes met schuldgevoelens, Bud White met het feit dat hij zijn vader zijn moeder zag vermoorden en Ed Exley met de waarheid omtrent zijn vermeende heldendaden tijdens de oorlog. In White Jazz wordt politieman/moordenaar Dave Klein vernietigd door het onheil dat hij zelf aanrichtte.
LA Confidential
Na het commercieel succes van dit kwartet kon James Ellroy zijn doelstellingen nog hoger stellen. In American Tabloid (1995) herschept hij Amerika volgens zijn eigen visie: de geschiedenis als misdaadverhaal en het kwaad als essentie van de Amerikaanse droom. Historische sleutelfiguren uit de periode 1958-63 en fictie-personages vinden elkaar als paranoïde psychopaten in een complex kluwen van waarheid, roddel en verzinsels.
Een aanpak die zowel conservatieven als critici à la Oliver Stone buitenspel zet. Voor hij aan een vervolg begon schreef James Ellroy zich volledig in zijn fictiewereld in via My Dark Places (1996). Een boek dat zowel een autobiografie van James Ellroy is als een onderzoek (met speurder Bill Stone) naar de moordenaar van zijn moeder. Het wordt een verzoening met een moeder die hij nooit ècht heeft gekend. Geschreven in de wervelende en compromisloze stijl die Ellroy eigen is. Waarmee hij het voor zichzelf en voor zijn lezers onmogelijk maakt om afstand te nemen. James Ellroy schrijft verbluffend én verontrustend. Akelig briljant.
IVO DE KOCK
(Artikel verschenen in Film & Televisie)
JAMES ELLROY