The Hitchcock Touch. Deel 37: Gus Van Sants ‘shot by shot’ Psycho remake

PSYCHO

De reacties op de Psycho-versie van Gus Van Sant zijn bepaald hevig. Vurige internetchatters willen zelfs een Psycho-boycot opzetten. Het is nochtans niet de eerste remake die Hollywood ooit afgeleverd heeft. Het is evenmin de eerste keer dat het werk van Hitchcock resulteerde in een TV- of bioscoopherwerking (Jamaica Inn, Rebecca, Dial M for Murder) of een vervolg (zelfs 3 in het geval van Psycho). Maar een kopie als hommage, dat is nog iets anders. Gedurfd voor sommigen, heiligschennis voor anderen en overbodig voor heel wat mensen. Alleszins is het een teken van de tijden, deze perfect ‘verkochte’ vervalsing.

PSYCHO

Dat Gus Van Sants Psycho niet de beoogde ‘schizofrene tweeling’ van het origineel is maar een stuntelig calquersel is klopt. Dat het project een geïsoleerd en uit de hand gelopen experiment van een Hitchcock-fan is, klop echter nièt. Van Sant is immers niet enige die tracht te scoren door het restylen van klassiekers. Het is een courant gebruik in de film- en televisiewereld, maar ook in de mode, architectuur, reclame en muziek. De creatieve energie die vroeger werd geïnvesteerd in originaliteit, wordt nu gebruikt om vertrouwde beelden, concepten en geluiden in een nieuwe verpakking te steken.

PSYCHO

Resultaat is een recyclage cultuur. Een cultuur die naar het verleden kijkt voor inspiratie en materiaal. Met nieuwe vormgeving en nieuwe marketing wordt een nieuwe generatie aangesproken. Het streven van de pop cultuur in de jaren ’60-’70 om vooruit te denken – om gedreven door subversieve energie tradities te doorbreken en te vernieuwen – wordt in de recyclage cultuur in een fin de siècle tijdperk een voorzichtig en retrospectief gebeuren. Het verontrustende en onvoorspelbare wordt vervangen door het geruststellende en herkenbare. De muziekbusiness draait rond samplen en coveren, de filmindustrie rond remakes en sequels.

PSYCHO

Het recyclage denken is zo ver doorgedrongen dat een zeldzaam revolutionair product (de nieuwe Apple-computer iMac) gepromoot wordt met een reclamecampagne waarin legendarische figuren (o.m. Picasso … en Hitchcock !) aanzetten tot ‘Think Different’. De technologische vooruitgang en de groeiende macht van de marketingcommunicatie versterken de recyclage cultuur. Oude producten worden heruitgebracht (video, DVD), aangepast (ingekleurd bv.) of (via digitale montage) ingepast in nieuwe producten; nieuwe producten worden gericht op een specifieke doelgroep (bij Psycho, versie ’98, is dat het publiek jonger dan 25 jaar).

De Psycho van Gus Van Sant is een perfect product van de recyclage cultuur. Herkenbaar en nooit echt verontrustend. Het bijzondere aan de film is dat hij heel dicht bij het origineel blijft. In tegenstelling tot A Perfect Murder, Andrew Davis’ grondige herwerking van Dial M for Murder. Gus Van Sant tracht de versie van Hitchcock te calqueren. In kleur, met haast hetzelfde script en met acteurs die als repetitie de originele scènes op een DVD-monitor bekeken.

PSYCHO

Voor Universal is het een belangrijk experiment: in geval van succes opent het nieuwe perspectieven voor de Universal-kataloog. De recyclage cultuur zou er een goudmijn bij hebben. De filmmakers namen het kopiëren ernstig. Van Sant hulde, net als Hitch, de opnamen in geheimzinnigheid en Universal imiteerde de marketing formule van de meester door geen persvoorstellingen te organiseren voor de release (zinloos omdat de plot ondertussen gekend is, contraproductief omdat het negatieve verwachtingen schept). Een eerste publiciteitsgolf speelde perfect in op de recyclage cultuur: een (via beeld en slogan) verwijzing naar de fameuze douchescène moest volstaan als teaser, de filmtitel was overbodig. Later zorgde een schandaal rond de poster (mèt filmtitel) voor de nodige gratis reclame.

PSYCHO

Oppervlakkig gezien lijkt deze Psycho alvast een bijna exacte kopie van het origineel, maar dan in kleur. Alleen is elke spanning, verrassing en gruwel er uit verdwenen. Nu kan men wijzen op de veranderde tijden. Het tonen van een absurde, toevallige moord op een onschuldige was in 1960 shockerend. Net als het laten zien van een werkend toilet. Maar nieuws en film hebben het vreemde ondertussen vertrouwd gemaakt. Dat verklaart het falen van Gus Van Sant echter niet volledig. Silence of the lambs van Jonathan Demme werkte in de veranderde tijden immers wel. En de auteur van het boek, Thomas Harris, had zich net als Robert Bloch (schrijver van Psycho) gebaseerd op ware feiten: de slachtpartijen van de beruchte psychopaat Ed Gein.

PSYCHO

Het basismateriaal was er dus. En Van Sant vergelijkt de klassieker van Hitchcock met het werk van Shakespeare. Om zijn herwerking (“a way of popularizing a classic” dixit Van Sant) te rechtvaardigen, maar toch. Het probleem ligt dus in de aanpak van Van Sant die zich ontpopt tot een inspiratieloze imitator. Het verhaal en de scnes van beide versies zijn grotendeels identiek. Toch zijn er enkele betekenisvolle verschillen. Naast de logische actualisering (de gestolen 40.000 dollar wordt 400.000 dollar) werden er ook scènes verwijderd (de ontmoeting tussen Sam, Lila en de sheriff voor de kerk), verlengd (het finale gevecht met Norman), toegevoegd (het einde waarbij de politie de omgeving van het moeras uitkamt en de camera ons via een kraanbeweging de snelweg toont), aangepast (een helikopterbeeld leidt ons naar de hotelkamer van Sam en Marion) en heropgevist (een vogelperspectief shot van het dode lichaam van Marion in de douche).

PSYCHO

Belangrijker nog zijn ­de dingen waarmee Van Sant de symboliek van Hitchcock denkt te moeten verduidelijken: de vlieg die ook al in de openingsscène opduikt, Norman die masturbeert terwijl hij door het kijkgaatje Marion begluurt, het gebruik van groen (vanaf de ook al gecloonde generiek) als kleur van het kwaad, het seksboekje dat Lila in het huis vindt en de geluiden van kinderen en vogels die we tijdens dat bezoek horen. Overkill die aangevuld door de verkrachting van cruciale scènes met de introductie van inserts. Bij de moord op Marion worden stormbeelden geacht haar hersenactiviteit te evoceren, bij de aanval op Arbogast gelden de beelden (een stripteaseuse en een kalf) als herinneringsflashes. Gratuite beelden die de suspense ondermijnen. Zeker in combinatie met een douchegordijn dat zo ondoorzichtig is dat de langzame nadering van de belager een verrassingsaanval wordt én een geluid dat de impact van het mes (geleend van John Woo) verzwakt.

PSYCHO

Gus Van Sant laat bovendien zijn acteurs richtingloos aanmodderen. Ann Heche begreep de motivatie van Marion (die irrationeel is: verwarring en de druk van verleden leiden tot malaise) niet en maakt van haar een naïef wezen met relatieproblemen. Vince Vaughn doet aan karaoke-acteren, hij lipt de dialogen en verandert van emoties omdat hij het script gelezen heeft (zijn Norman is meteen duidelijk gestoord, bij Anthony Perkins ging waanzin schuil achter normaliteit en kwetsbaarheid). Alleen Julianne Moore weet de energieke gedrevenheid van Lila Crane overtuigend over te brengen, ook al zadelt Van Sant haar op met een ridicule walkman.

Door bij de interne monoloog van Norman/’mother’ de stemmen van Norman en moeder over elkaar te leggen, geeft Gus Van Sant aan dat hij het origineel dat hij kopieert niet ècht begrepen heeft. De reeds geciteerde afwijkingen en de keuze voor een nieuw ‘Bates Motel’ reclamebord en voor een onpersoonlijk stenen Bates-huis (tegen het gotische houten huis van het origineel, één van de elementen van het door Hitchcock ingevoerd contrast tussen horizontale en verticale lijnen) bewijzen verder deze stelling. Maar essentieel is dat Van Sant bij zijn ‘shot per shot’ reconstructie op stilistisch vlak afwijkt van het origineel. Zijn camerastandpunten en -kadrering zijn anders. Veel van de medium shots van Hitchcock worden close ups, de acteurs worden anders gepositioneerd en in beeld gebracht. En het ongeïnspireerde kleurgebruik vernietigt het licht-donker contrast waarmee Hitchcock zijn zwart/wit beelden versterkte.

PSYCHO

Typerend is een betekenisvolle ‘kleine’ scène waarin Norman Marion eten aanbiedt in het salon van zijn kantoor. Hitchcock gebruikt h  et ruimtegebrek (de personages lijken gevangen in een web), de belichting, de decoratie (dreigende opgezette vogels) en de kadrering. Marion wordt warm belicht, geplaatst tegen een achtergrond met veel afgeronde lijnen (stoel, kaders) en gefotografeerd vanop ooghoogte. Zij straalt normaliteit en goedheid uit, wat haar bekering (besluit om het geld terug te brengen) geloofwaardig en dramatisch (want zinloos) maakt. Norman wordt ver van de lichtbron (met schaduwen die over de muur vallen) en in de hoek van het filmkader geplaatst, tegen een rechtlijnige achtergrond en vanuit een laag standpunt bekeken.

PSYCHO

Het gevolg is een spel van licht en schaduw op het gezicht van Norman, wat de dualiteit van zijn persoonlijkheid en zijn uit evenwicht geraakt bestaan benadrukt én het naderende onheil aankondigt. Bij Alfred Hitchcock staan stijl en mise-en-scène duidelijk in functie van een concept. Niet zo bij Gus Van Sant. De betrokken scène filmt hij platweg als een TV-film, als een middel om informatie over te brengen via dialogen. Maar de inherente spanning verdwijnt zo en de zingeving van de dialogen (m.n. Marions plots gewijzigde instelling) weegt te licht.
Deze salon-scène geeft, net als bv. de manier waarop Hitchcock dreiging en onrust creëerde met eenvoudige middelen tijdens de autorit van Marion tijdens een zondvloed, aan dat calqueren alleen niet volstaat om ook impact te kopiëren. Visie en functionele stilering dienen enscenering tot leven te brengen. Deze Psycho is géén Hitchcock. Het is een replica. Een ingekleurd maar leeggezogen afgietsel. Alleen de auteurtheorie herleeft door deze zielloze hedendaagse versie van een klassieker.

IVO DE KOCK

(Artikel verschenen in Film & Televisie)

PSYCHO: reg. Gus Van Sant. sce. Joseph  Stefano naar een boek van Robert Bloch. fot. Chris Doyle. muz. Danny Elfman & Steve Bartek naar Bernard Herrmann. mon. Amy Duddleston. pro. design Tom Foder. pro. Brian Grazer en Gus Van Sant voor Imagine Entertainment en Universal Pictures. act. Vince Vaughn (Norman Bates), Anne Heche (Marion Crane), Julianne Moore (Lila Crane), Vigo Mortensen (Sam Loomis), William H. Macy (Milton Arbogast), Robert Forster (sheriff Chambers), Rita Wilson, James Remar, James LeGros, e.a.
U.S.A., 1998, 105 min. dis. U.I.P.

PSYCHO